جامعه اسلامی و ضرورت‌های تدبیر جهاد اقتصادی
یاسم امامی1
چکیده
این مقاله بر اساس روش تحقیق به صورت توصیفی تدوین شده است. راهبردهای معیشتی تأثیر گذار، از نگاه آیات و روایات وارده اسلامی،به صراحت قاعده فقهی نفی سبیل(نفی هرگونه سلطه بیگانگان بر مسلمانان)حکایت دارد. اهمیّت عامل اقتصادی و میزان تأثیرگذاری آن در سایر عوامل(فرهنگی- سیاسی- اجتماعی) در کشور، نیازمند تلاش مضاعف و به میدان آمدن نخب‌گان(متعهد و متخصص) است. فرهنگ سازی و بصیرت افزایی، از وضعیت کنونی اقتصاد جامعه و فشارهای اقتصادی ناشی از دشمنان کشور اسلامی، اهمیّت تقویت اعتماد به نفس و خود باری و تلاش جدّی در امر خودکفایی و رشد اقتصادی را دو چندان کرده است.اهتمام به الزامات جهاد اقتصادی در تقویت اراده عمومی در تمامی سطوح و تلاش و توکل به خداوند متعال در برطرف نمودن موانع و مشکلات فرا روی مسائل اقتصادی امری ضروری است. نتایج کلّی از وضعیت اقتصادی کشور، در بیانات مقام معظم رهبری در آغاز سال جاری، تکلیف عمومی آحاد مردم و دولت خدمت گذار و مدیران و مسئولان اجرایی، به دقّت در برنامه ریزی در زمینه مسائل اقتصادی در جامعه اسلامی، با صراحت بیان نمودند. نکته مهّم این است که تا تحقق تمام اهداف و آرمانها، در این زمینه، راه درازی در پیش داریم.
واژگان کلیدی: جامعه اسلامی، ضرورت و اهمیّت، تدبیر، جهاد اقتصادی.[1]
مقدمه
فرد یا اجتماعی که ثروت کافی در اختیار ندارد فقیر نامیده میشود. جریان داشتن پول، ثروت و مواهب طبیعی در اجتماع مانند جریان یافتن خون در بدن موجود زنده است، که موجب حیات همه بافت‌های بدن شده و جسم و جان انسان را شاداب نگه می‌دارد، و این جریان بی وقفه و مستمر، موجب زنده ماندن همه طبقات اجتماع و شاداب ماندن جامعه انسانی میشود. با توجّه به عواملی از قبیل؛ گرانی تورم و بی کاری و مصارف مواد در کشور و بازخوردهای آن، چنین استنباط میشود، اصلاح و بازنگری در مسائل اقتصادی جامعه لازم است.
اقتصاد، نظام برآورد کردن نیازهای زیستی یک جامعه است و جامعه پس از تأمین نیازهای زیستی می‌تواند به مراحل تأمین نیازهای دیگر دست یابد. نظام اقتصادی سالم و مطمئن در واقع تأمین کننده نیازهای زیستی سایر نظامات؛ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه است. از این رو ضعف در نظام اقتصادی یک کشور، یعنی اخلال در نظامهای دیگر جامعه، که نتیجه‌ی آن، ناهماهنگی و هرج و مرج که موجب اضمحلال آن جامعه می‌گردد.این سوال مهّم(اقتصاد جامعه) به طور مستمر ذهن شهروندان را مشغول کرده است، که راه بالندگی و رشد اقتصادی مطلوب کدام است؟
جهادِ اقتصادی، تلاش و کوشش جامعه اسلامی، همراه با شناخت و آگاهی از سیر تغییر و تحولات منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای، در ابعاد گوناگون است. تأمین و برآوردن نه تنها مایحتاج و نیازهای زیستی مورد نیاز جامعه خود و رسیدن به مرحله خودکفایی، بلکه حضور فعال در عرصه‌های رقابتی با دیگر جوامع که ماحصل آن ارتقاء توانمندی‌های اقتصادی کشور، که نتایج آن رونق و شادابی جامعه خودی و کوتاه کردن دست اجانب که غالباً با رشد و توسعه تکنولوژی و صدور کالاهای خود اهداف متعددی از جمله؛ نفوذ فرهنگی، وابستگی چند جانبه، عدم اعتماد به نفس و خود باوری، محتاج کردن جوامع فقر و قانع کردن آن‌ها به پذیرش وضع موجود و عجز و ناتوانی در برون رفت از شرایط موجود برای نیل به مقاصد گوناگونی که در راهبردهای خود تعریف کرده‌اند.. در این مقاله به مشکلات و موانع مرتبط با مسائل اقتصادی جامعه اسلامی پرداخته شده است.
رهبر معظم انقلاب، شناخت و نگاهی واقع بینا نه و اشراف کاملی از چالش‌های اقتصادی موجود کشور و وضعیت اقتصادی دیگر جوامع و برنامه‌ها و اهداف اقتصادی و توسعه‌طلبانه برخی از کشورهای پیشرفته دارند. و به همین دلیل در اوّلین سخنرانی خود در پیام نوروزی امسال، به سال جهاد اقتصادی نام‌گذاری نمودند و توجّه جدّی مدیران و تصمیم گیران دولتی و آحاد مردم را به دقّت در برنامه ریزی مسائل اقتصادی متذکر شدند.
جامعه اسلامی
هر جامعهای متناسب با رفع نیازمندیهای اجتماعی و نیز اهدافی که دنبال میکند، دارای ارکان و ساختارهای اجتماعی گوناگونی است،که بقاء و پویایی آن جامعه به کیفیّت توانمندی آن‌ها بستگی دارد. از سوی دیگر، هر جامعهای به مقتضای آرمانها و مطلوبیّتهای خود که با گرایشها و تمایلات ارزشی و اخلاقی مردم آن هماهنگ میباشد، نیازهایی متفاوت و گاه متضادی خواهد داشت و ریشه اختلاف جوامع انسانی را نیز میتوان در همین امر جستجو کرد.
جوامع انسانی، در مسیر رشد و تعالی خود همواره به دو مقوله ضروری نیازمندند: اولاً، قانون و ثانیاً برنامه. هر جامعهای با توجّه به ویژگیهای خود، بایدها و اصول ویژهای را تعیین میکند که خاستگاه آن‌ها را میتوان در اعتقادات و فرهنگ، ارزشها و آداب و رسوم اجتماعی و یا علایق و اخلاق اجتماعی خاصّ مردم آن جامعه جستجو کرد. وجود این ریشهها، باعث میشود که در هر جامعهای، اهداف و آرمان‌هایی همسو با آن‌ها برگزیده شود و در واقع "قوانین" نمایانگر چیستی و چرایی چنین نمادهای آرمانی به شمار میآیند.
از آنجا که وضعیّت موجود جوامع با وضعیّت مطلوب آن‌ها، اگر تخالف و تفاوت نداشته باشد، دست کم مغایرت دارد؛ به تدابیر و راهکارهایی نیاز است تا نظام اجتماعی بر اساس آن‌ها در مسیر خود به حرکت در آید. در این زمینه، الگوی برنامهریزی اجتماعی، بهترین ابزار برای پاسخگویی به این نیاز تلقّی میشود.
جامعه اسلامی ایران در مسیر برپایی تمدن نوین دینی در جهان معاصر قرار گرفته است. از زمان استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران علیرغم فشارها و توطئه‌های مختلف دشمنان خارجی و داخلی،در زمینه‌های گوناگونان؛ فرهنگی، تبلیغ مسائل دینی، مدیریت آگاه سازی، سازماندهی و مدیریت، حضور در عرصه‌های، سیاسی، اجتماعی، دفاعی و سازندگی و تغییر و بازسازی نسبی زیر ساخت های گوناگون تلاشها و گامهای مهّم و محکمی در این زمینه‌ها برداشته شده است، بدون شک این توفیقات ناشی از فضل و رحمت الهی و تلاش و هوشیاری رهبری معظم انقلاب و مدیران و مسئولین ولایت مدار کشور عزیزمان است. البته تا تحقّق تمام اهداف و آرمانها،خصوصاً در زمینه مسائل اقتصادی راه درازی در پیش داریم .
دست‌یابی به این حرکت مقدس و هدف عالی(جهاد اقتصادی) در جامعه اسلامی ما، مستلزم همکاری جدید تمامی ارکان‌ها و سازمان‌های نظام، و مشارکت آحاد مردم(بسیج عمومی مردم) به ویژه نسل جوان از اهمیّت خاصی برخوردار است. برای ایجاد وحدت ملی در این زمینه به معنای حقیقی کوشش مضاعف و فرهنگ سازی و پیاده نمودن روش‌های جدید بالندگی اقتصادی مطابق با نظام ارزشی اسلام امری ضروری است .
ناگفته پیداست که جامعه اسلامی، ارکان و ساختارهای اجتماعی گوناگونی دارد و ضرورت تناسب نظامهای خُرد آن با اهداف کلان نظام، امری حتمی و جانمایة پیریزی و تداوم آن است.بیتردید درجامعة اسلامی، اجماع اندیشه‌های صاحب نظران حوزوی و دانشگاهی متعهد و متخصص به صورت عملی در این عرصه را میتوان از مقتدرترین و کارآمدترین ارکان فرهنگ ساز جامعه به شمار آورد .
ویژگیهای جامعه اسلامي
جامعترين تعريفي كه از جامعه اسلامي که تحت حاکميت حاکم جامع‌الشرایط اسلامي اداره میشود ، اين است كه: جامعه ديني، جامعهاي است «دين باور»، «دين مدار»، «دين داور» و «مطلوب دين».
چنين جامعهاي داراي ويژگيهاي چندي است:
1. دين باوري و اعتقاد به آموزههاي ديني
2. تنظيم نظام حقوقي خود بر اساس دين (شريعتمداري)
3. داراي نظام ديني است و جز حكومت ديني را بر نميتابد. سرّ آن اين است كه از منظر جامعهشناسي سياسي، هر جامعهاي تنها حكومتي را برميتابد كه با نظام ارزشها، اهداف و آرمانهايش سازگار باشد. از اين رو جامعه ديني، قطعاً با نظام مبتني بر ارزشهاي سكولار سازگاري ندارد (نظام ديني)
4. در جامعه ديني، مردم سلوك و رفتار فردي و اجتماعي خود را با دين موزون ميكنند و داوري دين را در اين باره پذیرایند (دين داوري)
5. چنين جامعهاي قطعاً مطلوب و مورد رضايت دين نيز هست (مطلوب دين).
اكنون روشن ميشود كه بر اساس تعريف و توضيحات ياد شده، بين جامعه و نظام ديني، گسست و جدايي وجود ندارد.
از طرف ديگر حفظ و صيانت و تعالي جامعه ديني و نيز اجراي احكام الهي، از اهداف حكومت ديني است؛ خصوصاً آنكه اين دو؛ يعني، «جامعه ديني» و «اجراي احكام» از هم تفكيكپذير نيستند. بنابراين، اگر هر يك از آن دو را، هدف حكومت ديني تلقی کنیم، ديگري نيز با آن تأمين خواهد شد. در نهايت اجراي احكام الهي و حفظ جامعه ديني يا ديني بودن جامعه، همه و همه در راستاي هدفي ديگر قرار دارند و آن رشد و تعالي و تكامل انسان و رسيدن او به غايات عالي و هدف اساسي خلقت است.
با این وجود «حكومت»، هدف و مطلوب نهايي نيست؛ بلكه از اهداف متوسط و وسيلهاي جهت تأمين رفاه، امنيت، عدالت، رشد، سعادت و هدايت جامعه است. قرآن مجيد، هدايت انسان‌ها به سوي پروردگار و بندگي را - كه تنها راه تكامل بشر است - يكي از برنامه‌ها و اهداف حكومت صالحان ذكر كرده، ميفرمايد:
« اَلَّذينَ اِنْ مكَّنَّاهم فِيالْاَرْضِ اَقامُوا الصَّلوةَ وَ ءاتَوُا الزَّكوةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الْاُمُور» (سوره حج، آیه41)
« همان كساني كه چون در زمين به آنان قدرت دهيم، نماز برپا ميدارند و زكات ميدهند و به كارهاي پسنديده واميدارند و از كارهاي ناپسند بازميدارند، و فرجام همه كارها از آنِ خدا است».
البته ابزار بودن «حكومت»، نبايد به كم اهميت تلقي كردن آن بينجامد؛ بلكه حكومت ديني، ابزاري كليدي و بسيار اساسي است كه بدون آن، بسياري از اهداف دين از بين رفته، يا كم اثر ميشود. از همين رو نصوص ديني، به مسأله «ولايت و امامت صالح» اهميت شاياني داده است و در مواردي حفظ نظام ديني را بر پاسداري از ديگر احكام فرعي مقدم دانسته است. امام صادق ميفرمايد:« ... وَ لَمْ نوُدِيَ بِشَيءٍ مِثْلَ ما نوُدِيَ بِالْوِلايَةِ» يعني، در اسلام هيچ چيز به اندازه ولايت مورد توجّه و اهتمام قرار نگرفته است.(میرمدرس:1389).
نقش مدیریت مثبت و منفی در جامعه اسلامی
نقش و تأثیر مثبت و یا منفی مدیریت را در حیات و مرگ ملت‌ها هرگز نمی‌توان نادیده از نظر دور داشت و در این زمینه، تاریخ نمونه‌های فراوانی را ثبت کرده است. به طوری که در میدان پر وسعت تاریخ، چیزی جز نمایش مدیریت‌ها و رقابت رهبری‌ها دیده نمی‌شود.
مطالعه تاریخ گذشتگان ما را به نقش و تأثیر مدیریت در ارتقاء و یا انحطاط ملت‌ها واقف می‌گرداند. چه بسیارند ملت‌های که، از نظر امکانات مادّی و زمینه‌های مساعد فکری و سرمایه‌های غنی فرهنگی هیچ کمبودی نداشتند، ولی به خاطر نداشتن مدیر و رهبری آگاه، که بتواند با برنامه ریزی صحیح و سازماندهی محکم، از نیروهای موجود در جهت اهداف ملّی و سازمان‌های مربوط استفاده کند، در سراشیبی سقوط و شکست قرار گرفتند و در مقابل ملت‌های بودند که با ظهور انسانی شایسته، که رهبری و مدیریت آن ملت را بر عهده گرفته و با سازماندهی و بسیج نیروها، از کم‌ترین امکانات، بزرگ‌ترین افتخار را بدست آورده است.
ریشه اصلی آن همه عظمت و سرافرازی و این همه خفت و سرافکندگی را باید در مدیریت و رهبری امت جستجو کرد، زیرا آن روز که رهبری امت از مسیر طبیعی خود منحرف شد و شجره ملعونه بنی‌امیه، امامت جامعه را با اندیشه‌های آلوده به افکار جاهلیت غصب کرد، زمینه همه این شکست ها فراهم گردید.
بدون جهت نیست که وقتی مدیریت جامعه اسلامی بدست شخص فاسدی چون یزید می‌افتد و خبر به گوش فرزند پیامبر، حسین بن علی(ع)می‌رسد با این سخن، خطر مدیریت فاسد را هشدار می‌دهد و می‌فرماید:
«ِانا ِلله َو ِانا ِالیهِ راجِعوُن وَ عَلی الاِسلام اِذقَد بَلِیَتِ اَلامّة بِراعٍ مِثلُ یَزیدٍ»با مدیریت و رهبری یزید باید فاتحه اسلام را خواند(دامغانی،1383: 58)..
با این وجود میتوان گفت؛ آنچه موجب اختلاف نتایج عملیات آنان می‌گردد در چگونگی رهبری امت است.
گویاترین تاریخ و بهترین نمونه برای بدست آوردن نقش مدیر و تأثیر مدیریت در سرنوشت ملت‌ها، تاریخ اعراب جاهلیّت و ظهور اسلام و عظمت‌های فراوان مسلمانان است.
ضرورت شناخت مفاهیم(تدبیر و معیشت)
تدبیر به معنای عاقبت اندیشی، تفکر و حسابگری در عواقب و پیامد کارهاست.به تعبیر دیگر یعنی چیزی را دنبال چیزی آوردن، و مقصود آن است که اشیای متعدد و مختلف را طوری تنظیم کنی که هر کدام به محض قرار گرفتن در جای خاص خود، آن غرضی که از هر کدام از آن‌ها متوقع و مورد انتظار است، حاصل گردد.
تدبیر منزل یعنی امور خانه و فن اداره امور خانه از نظر نظافت و بهداشت، اقتصاد و غیره که مخصوص بانوان است، در عصر کنونی آقایان نیز به تناسب و اقتضاء شرایط، در این امر با بانوان مشارکت می‌کنند.
با توجّه به معانی تدبیر میتوان گفت: تدبیر و عاقبت اندیشی و برنامه ریزی در امور اداره، سازمان و خانواده رکن اساسی پیشرفت و کمال یابی است. امام صادق(ع) فرمود: « الَکمالُ کلُّ الکَمالِ ... تَقدیِرُ المَعِیشَةِ»(الحیاة،1368: 261).
مدیر شایسته در اداره امور سازمان یا خانواده کسی است که با برنامه ریزی درست و اصولی و هماهنگی بین افراد بخش‌های مختلف و مسئولیت‌های گوناگون، زمینه بهره وری و بهینه از استعدادها و امکانات را فراهم آورد،تلاشها و فعالیت‌های خود را سازمان دهد، هر چیزی را در جای خود نهد و هر اقدامی را در زمان مناسب انجام دهد. تدبیر در شئون زندگی جزء دین است و حسن تدبیر در امور، از مواردی است که مؤمنان را از سایر مردمان ممتاز میکند، چرا که آنان به فرجام هزینه‌ها می‌اندیشند، از اسراف و تبذیر دوری می‌جویند، میانه روی را رعایت می‌کنند، به یقین می‌دانند که در صورت افراط و تفریط، در آخرت مورد سوال و مؤاخذه قرار خواهند گرفت.
معانی لغوی معیشت
«معیشت» از ماده«عیش» به معنای زندگی است، که تنها در مورد حیات جانداران استعمال میشود. این کلمه اخص از کلمه«حیات» است؛ زیرا «حیات» هم در مورد خدای تعالی و فرشت‌گان به کار می‌رود و هم در مورد جانداران، ولی کلمه «عیش» در مورد خدا و ملائکه استعمال نمی‌شود.
«معایش» جمع«معیشت» و به معنای چیزهای است که مایه زندگی جانداران و ادامه حیات آنان است. از این رو مفهوم وسیعی دارد که تمام وسایل حیات را شامل میشود و تنها به زراعت و گیاهان یا خوردنی و نوشیدنی خلاصه نمی‌شود.
از منظر آیات و روایات چنین استنباط میشود در امور جامعه و سازمان، معیشت اعم از دخل و خرج و مصارف، به گونه‌ای است که مسئولان و مدیران جامعه، نهایت همّت خود و عوامل مربوط را در جهت ایجاد زندگی سرشار از نعمت و سراسر آرامش و رضایت بخش، بکار گیرند و از جهات مادّی و معنوی آنان را به جایگاه مطلوب و قابل توجهی برساند.
اهمیّت و ضرورت مسائل اقتصادی
سامان بخشی و تدبیر امور معیشت؛ فرد- سازمان و جوامع، بخش مهمی از زندگی انسان‌ها را به خود اختصاص داده است. امّا دست بابی به معیشت سالم و شایسته‌ی مورد نظر جامعه اسلامی، درگرو بهره گیری از معارف آسمانی و کمک گرفتن از مواهب الهی و استفاده از قوای ادراکی،توانمندی‌ها و ظرفیت‌های منابع انسانی جامعه میباشد. پیش نیاز سامان دادن امور معیشت بر اساس وحی و تعالیم ارزشمند اسلام، نیازمند آموزش و آگاهی بخشی از آموزه‌ها و رهنمودهای حیات بخش اسلام و مطابق با فطرت انسان در این زمینه است.
شناخت دین و ژرف نگری در مسائل در این زمینه، نیاز و ضرورت اساسی انسان‌هاست. امام صادق(ع) در خصوص تدبیر صحیح امور و معیشت زندگی، صلاح حال انسان مؤمن و تعالی او را در زندگی چنین بیان می‌فرماید:
« لایَصلُحُ المؤمِنُ اِلاّ عَلی ثَلاثِ خِصالِ : اَلتَّفَقُّهِ فی الدّینِ، وَ حُسنِ التَّقدیرِ فِی المَعیشَةِ، وَ الصَّبرِ عَلَی النّائِبَة»(تحف العقول: 263).
صلاح کار مؤمن تنها در سه خصلت است: شناخت عمیق دین، اندازه داری صحیح در معیشت و صبر در برابر مصائب .
قرار گرفتن اصل تدبیر و تقدیر در امور معیشت، در کنار دو اصل مهم ژرف اندیشی دین و صبر در برابر مصائب و مشکلات، از اهمیت آن حکایت دارد و دو عنصر، جوهر و ماهیت کارهای معیشتی: عنصر میانه روی(دوری از اسراف و تبذیر و اتلاف نیروها و امکانات) و عنصر تدبیر(عاقبت اندیشی و برنامه ریزی و مدیریت)در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: همه سامان یابی اقتصادی در گرو تدبیر دقیق و صحیح است.
راهبردهای تدبیر معیشت
راهبرد(استراتژی) تدبیر معیشت، همان سیاست‌های کلّی برای رسیدن به رفاه نسبی، آرامش و امنیت اقتصادی و رفع مشکلات معیشتی بر اساس مدیریت قوّی و دقیق است(جمالی،1385: 31).
1-نظم و انضباط
مدیر کاردان و مدبر کسی است که در حوزه مسئولیتی خود نظم و انضباط را رعایت کرده و از واگذاری کار امروز به فردا به شدت بپرهیزد؛ چرا که انسان دینی بر این باور است که هر روز، کار و فعالیتی را می‌طلبد که ویژه همان روز است.
امیر مؤمنان علی(ع) می‌فرماید: « فِی کُلِّ وَقتٍ عَمَلٌ »از این رو، در برابر لحظه‌ی زمان مسئول است. امام صادق(ع) به نقل از مواعظ لقمان حکیم می‌فرماید:
اِعلَم اِنَّکَ سَتُساَلُ غداً... عَن اَربَعٍ : ... وَ عُمرِکَ فیما اَفنَیتَةُ فتَاَهَّب لِذالِکَ وَ اَعِدَّلَهُ جواباً(میزان الحکمه،1362: 412).
در قیامت انسان نسبت به اموری محاسبه و بازخواست میشود: ... از لحظات عمر سوال میشود که در چه مسیری و چگونه گذشته است، به همین دلیل بجاست انسان پاسخ لازم و قانع کننده برای این پرسش از پیش آماده کند.
2-کار و تلاش
فرهنگ دین، فرهنگ فعالیت و پشتکار است، انسان دینی آن را مایه عزت و کرامت می‌داند. امام صادق(ع) به یکی از دوستداران خود فرمود: عزتت را حفظ کن. آن شخص سوال کرد عزتم چیست؟حضرت فرمود: عزت انسان در این است که کار و تلاش اقتصادی داشته باشد و به این وسیله، شخصیت خود را ارج نهد.
3- سرمایه گذاری
اسلام مشوق کار و سرمایه گذاری در همه زمینه‌های اقتصادی مورد نیاز جامعه اعم از؛ کشاورزی، صنعت، معدن، خدمات و ... بوده است. این امر در منابع اسلامی به طور مستقیم تحت عناوینی از قبیل؛ اصلاح المال، عمران و احیائ، و به طور غیر مستقیم از طریق منع راکد گذاشتن مال، حرمت اسراف، تبذیر، اتلاف، ترویج قناعت، صرفه جویی در مصرف مورد تشویق قرار داده است.
چنان که امام صادق(ع) می‌فرماید:
« اِنّما اَعطاکُمُ اللهُ هذِهِ الفُضُولَ مِنَ الاَموالِ لَتَوَجَّهُوها حَیثُ وَ جَّهَه اللهُ، وَ لَم یُعطِکُمُوها لِتکنِزُوها»(الحیاة،1368: 68)
خداوند این اموال را که افزون بر نیازتان به شما بخشیده است، برای آن است که آن‌ها را به همان مصرف‌هایی برسانید که خود او معین کرده است، نه این که آن همه را نزد خود بیندوزید.
از داستان حضرت یوسف(ع) سخن از برنامه ریزی و سه نوع سرمایه گذاری به میان آمده است:
1- تهیه عوامل تولید.
2- تشکیل سرمایه
3- بکارگیری سرمایه
4- اولویت و طبقه بندی هزینه‌ها
مخارج و هزینه‌های سنگین و محدودیت درآمد و امکانات و از طرفی نیازهای گوناگون زندگی فردی و سازمانی قدرت پاسخگویی به آن‌ها مقدور نبوده و نیاز به تدبیر و مدیریت اقتضایی داشته و نیازمند اولویت گذاری و طبقه بندی است.
مهّم‌ترین اولویت بندی استفاده بهینه از، منابع انسانی، زمان و فرصت‌هاست. در این خصوص حضرت امیر(ع) می‌فرماید:
« اِنَّ رایَکَ لا یَتَّسِعُ لِکُلّ شَیءِ، فَفَرَّغهُ لِلمُهِمّ »(عیون الحکم،1376:156).
به درستی که رأی و نظر تو گنجایش برای همه چیز را ندارد، پس امور مهّم را در اولویت قرار ده.
5- برنامه ریزی
یکی از راهبردهای مهم تدبیر در امور معیشت، برنامه ریزی در تمام مسائل زندگی اعم از کوچک و بزرگ، در محورهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. با برنامه ریزی حساب شده و منطقی و علمی میتوان در جهات اقتصادی و معیشتی، به توفیقات علمی و محاسبه امور، دخل و خرج‌ها،تنظیم و تعادل فردی و سازمانی نائل شد. نکته مهم‌تر این است کسی که در امور خرد، برنامه ریزی نداشته باشد با اطمینان میتوان ادعا کرد در امور کلان برنامه ریز نخواهد بود.
مهم‌ترین عوامل فقر و عقب‌ماندگی جوامع سوء تدبیر است:
« سُوءُ التَّدبیرِ مِفتاحُ الفَقرِ»(الحیاة،1368: 346)
سوء برنامه ریزی و عاقبت اندیشی، کلید نابسامانی و فقر است.
6- مشورت
یکی از راهبرهای تدبیر در تمامی امور در یک مجموعه اعم از؛ سازمان، اداره و خانواده، مشورت و رایزنی است.انسان هر قدر هم که نبوغ داشته باشد، نمی‌تواند همه زوایای مسائل و مشکلات را ببیند و مدیری که مشورت با مطلعان و صاحب نظران را در رأس برنامه‌ها و اقدامات خویش قرار ندهد، نمی‌تواند مدیر موفقی محسوب شود.
از اصطکاک این اندیشه‌ها است که برقی می‌جهد و راه روشن میشود و فکر بکری از انجمن تفکرات جوانه می‌زند.
« وَلا سَعَدَ بِاستغناء رأیٍ»(نهج السعاده،1412ق: 274).
هیچ کس با استغناء رأی، خوشبخت نشده است.
7- قاطعیت و تصمیم گیری
تصمیم گیری عبارت از روند انتخاب از میان چندین را، که از گردآوری اطلاعات و تحلیل و پردازش آن‌ها به روش علمی مایه می‌گیرد و به شناسایی راه حل ممکن می‌پردازد. تصمیم گیری به مثابه جعبه پردازشگری می‌ماند که اطلاعات و داده‌ها به عنوان ورودی به آن می‌ریزند و خروجی‌ها به صورت تصمیم از آن بیرون میآیند.
بخشی از کار آیی و کارآمدی مدیر به شهامت، و قاطعیت و توان تصمیم گیری او بستگی دارد.
هرکسی چه در مسئولیت خانواده یا سازمان ناچار به گرفتن سه نوع تصمیم (کوتاه مدت، میان مدت، دراز مدت)میباشد.
8- نظارت و کنترل
نظارت و کنترل توام با تعهدات دینی برای استفاده بهینه از فرصت‌ها و افزایش کارآمدی امکانات به مدیریت سازمان‌ها و در امور فردی کمک شایان میکند. نظارت و کنترل مصطلح در بعضی از سازمان‌های کنونی جامعه، نه تنها در رشد و بالندگی اقتصادی تأثیر گذار نبوده، بلکه رویه‌ای ناسالم و الگوی غیر اسلامی و عملکرد منفی آن، خسارات جبران ناپذیری برای اقتصاد جامعه به دنبال دارد.
شایسته است انسان نظارت و ارزیابی را از اعمال خودش شروع کند تا در این حسابرسی نقص‌های خود را یافته و به اصلاح آن‌ها بپردازد و تا زمانی که مدیران در امور فردی و سازمانی از نقد عملکردی خود استقبال قابل قبولی نداشته باشند با اطمینان میتوان گفت تا رسیدن به بلوغ شخصیتی و مدیریتی مطابق نظام ارزشی در اسلام فاصله دارند.
اقتصادی
مدافعان برقراری رابطه کشور ایران با آمریکا بر این باورند، ایرانی‌ها فقط جنبه‌های قدرت و مثبت کشورمان را می‌بینیم و به جنبه‌های منفی و ضعف آن توجّه نداریم. مثلاً توجّه نداریم که ایران با وجود همه منافعی که دارد هنوز یک کشور پیشرفته نیست و در آمد سرانه آن پایین، مسائل اقتصادی و سیاسی متعدد و مرزهای تقریباً ناامن از دیگر مشکلات آن است. اکثر همسایه‌های چهار طرف ایران درگیر منازعات قومی و غیر قومی هستند و این باعث عدم ثبات می‌گردد. ایران دوّمین ذخیره گاز جهانی را دارد، ولی هنوز هم گاز مصرفی خودش را وارد میکند! ایران به عنوان چهارمین تولید کننده نفت، نقش تعیین کننده‌ای در حوزه‌های نفتی جهانی ندارد و تکنولوژی چاه‌های نفت آن شدیداً عقب مانده است. اگر چه سطح با سوادی به بالای 70 درصد رسیده است، لکن، ایران هنوز پایین‌ترین سطح تخصص‌های مهندسی و رایانه‌ای را دارد. اگر چه آمریکا و ایران هر دو می‌توانند از مبادلات بازار نفع ببرند ولی روابط بازار فارغ از اعمال قدرت نیست. به فرض صحّت این باور، سوابق منفی آمریکا در حق کشور اسلامیمان، باید اذعان نمود، روابط اقتصادی ایران و آمریکا، نوعی وابستگی ایران به آمریکا را به دنبال خواهد داشت، که هیچ‌گاه به نفع جمهوری اسلامی ایران نخواهد بود(بررسی و تحلیل اهم مسائل سیاسی روز، ناشر معاونت آموزش نمسا:1381).
الزامات و بایسته‌های جهاد اقتصادی
یکی از مصادیق بارز جهاد اقتصادی در شرایط کنونی نظام اقتصادی کشور، تلاش و همّت همگانی دولت و مردم برای رسیدن به شاخص‌های بالای رشد و توسعه اقتصادی است و پیش زمینه آن نیز صرفاً اراده عمومی است که برای رسیدن به آن، باید اعتقادات و باورهای دینی و عمومی جامعه برای ایجاد تغییر و تحول در ساختار اقتصادی جامعه در تمام ابعاد و زمینه‌های مختلف آن احیاء و نهادینه شود. شناسائی موانع و مشکلات احتمالی فرا روی جهادِ اقتصادی برای رسیدن به رشد و توسعه اقتصادی با همکاری و همّت مضاعف کلیّه دستگاه‌های اجرائی یکی دیگر از الزامات جهاد اقتصادی است. تهیه نقشه و طرح جامع جهاد اقتصادی برای عملیاتی کردن آن از دیگر بایسته‌ها و الزامات جهاد اقتصادی است که باید در قالب تهیه و تدوین برنامه‌ها و اولویت‌های کاری کلیّه دستگاه‌های اجرائی برای تسریع بخشیدن به فرآیند اجرائی این طرح صورت گیرد. همچنین سیاست گذاری و برنامه ریزی برای اجرای فرآیند در قالب یک آرایش منسجم و منظم جهادی به عنوان مرحله بعدی در اجرای طرح عظیم جهاد اقتصادی، نیازمند تجهیز امکانات مورد نیاز با رعایت شرط اصلاح الگوی مصرف در سرلوحه دستگاه‌های اجرائی و آموزش منابع انسانی خواهد بود و این مرحله مهم‌ترین فرآیند اجرای جهاد اقتصادی است.
بنابراین اگر بخواهیم الزامات و اهم بایسته‌های جهاد اقتصادی را به صورت مرحله‌ای در قالب یک فرآیند عملیاتی توسط دستگاه‌های اجرائی ذی‌ربط تدوین کنیم، عبارت خواهند بود از:
1.تحقق اراده عمومی و اشاعه و ترویج فرهنگ جهاد اقتصادی در بین مردم.
2.تلاش مضاعف و همت همگانی و وفاق ملی.
3.شناسایی موانع و مشکلات احتمالی فرا روی اجرای فرآیند.
4.تهیه و تدوین نقشه و طرح جامع فرآیند اجرا.
5.سیاست گذاری و برنامه ریزی برای اجرای فرآیند.
6.تجهیز منابع و امکانات مورد نیاز و آموزش نیروی انسانی.
7.کنترل و نظارت فرآیند.
8.رفع موانع فرا رو و تسریع در فرآیند اجرا.
موانع و مشکلات اجتماعی فرا روی اجرای طرح
یکی از مهّم‌ترین موانع و مشکلات احتمالی فرا روی اجرای طرح عظیم جهاد اقتصادی، تبلیغات گسترده سوء دشمن در کم اهمیّت و ناکارآمد جلوه دادن این جهادِ مقدس است که برای جلوگیری از این‌گونه تبلیغات منفی، باید اطلاع رسانی شفاف و به هنگام از آثار مثبت این طرح بین مردم صورت گیرد و همچنین ترویج و اشاعه فرهنگ جهادِ اقتصادی در بین آحاد مختلف مردم می‌تواند دشمنان را در رسیدن به اهدافشان مأیوس نماید.
همچنین عدم وجود تعاملات گسترده و وفاق و همدلی بین مردم و دولت خدمتگزار در پیشبرد اهداف توسعه‌ای کشور به عنوان محور کلیدی فرآیند، می‌تواند اجرای فرآیند جهاد اقتصادی را با مشکلات عدیده ای مواجه نماید. عدم تهیه و تدوین برنامه‌ها و سیاست گذاری‌های شفاف توسط متولیان و دستگاه‌های اجرائی ذی‌ربط، نه تنها فرآیند اجرای طرح را با مشکل مواجه خواهد ساخت بلکه امکان برنامه ریزی فرآیند را برای تسریع در اجرا، غیرممکن خواهد بود.
اهم موانع و مشکلات احتمالی فرا روی طرح عظیم جهاد اقتصادی عبارتند از:
1-وجود و تعدد تعارض‌های داخلی در کشور برای ممانعت از اجرای طرح.
2-گستره دامنه تبلیغات سوء دشمنان نظام در جلوگیری از اجرای فرآیند..
3-عدم وجود تعامل گسترده و وفاق ملّی بین دولت و مردم برای اجرای فرآیند.
4-عدم وجود برنامه مدون برای اجرای فرآیند توسط دستگاه‌های اجرایی متولی.
5-عدم اطلاع رسانی شفاف، به هنگام و جامع از ابعاد مختلف اجرای فرآیند.
6-عدم ترویج و اشاعه فرهنگ عمومی جهاد اقتصادی در سطح جامعه.
نتیجه گیری و راهکارهای اجرائی
مکتب اقتصادی اسلام همواره درصدد تأمین اهدافی در جامعه است که در راستای گسترش عدالت اجتماعی و افزایش رفاه عمومی جامعه باشد. خودکفایی و اقتدار اقتصادی، عدم وابستگی اقتصادی، رشد و توسعه اقتصادی و همچنین تحکیم ارزش‌های معنوی و اخلاقی از دیگر معیارهای جامعه اسلامی در دست‌یابی به پیشرفت و توسعه کشور میباشد. در همین راستا و با عنایت به منویات مقام معظم رهبری در سال جاری، که جامعه ایران اسلامی را مزین به جهاد اقتصادی نموده است، وظیفه هر فرد مسلمان ایرانی، به ویژه مدیران انقلابی و بسیجی به لحاظ موقعیت و شرایط خدمتی در حوزه محل خدمت با فرهنگ سازی و تذکر و اهمیت موضوع، برای تلاش و کوشش در جهت آبادانی و توسعه کشور، مضاعف کرده است. در همین راستا، برای جهاد در پیشبرد و تعالی برنامه‌های اقتصادی کشور و همچنین تحقق اهداف سند چشم انداز توسعه ایران 1404، ضمن آمادگی کامل برای ایجاد یک آرایش جهادی و جلوگیری از دست‌یابی دشمن به اهداف سوء خود در جهاد اقتصادی، باید از تمامی امکانات جامعه برای تسریع در تهیه و تدوین برنامه‌های عملیاتی و همچنین اجرای آن‌ها بکار بگیریم. استفاده از نظرات کارشناسی جامعه نخب‌گان کشور، اصلاح الگوی مصرف در سطح جامعه، رعایت انضباط مالی توسط دستگاه‌های اجرائی، حذف انحصار‌ها و برخی رانت‌های موجود در حوزه فعالیت‌های اقتصادی، تلاش برای افزایش ثبات و امنیت اقتصادی جامعه، افزایش سهم ایران در بازارهای تجارت جهانی از طریق افزایش کیفیت کالاهای تولیدی داخل و... همه و همه، جاده جهاد اقتصادی را برای اجرا، صاف و هموار خواهد نمود.
یکی دیگر از راهکارهای اجرایی جهاد اقتصادی مطلوب از سوی دستگاه‌های اجرایی مخصوصاً سازمان‌های امور اقتصادی و دارائی استان‌ها، تشکیل کمیته‌های تخصصی با مدیریت رأس هرم سازمانی، ترکیب معاونت‌های تخصصی و کارشناسان منتخب و علا قمند موضوع است. در همین راستا، کمیته‌های مزبور در سازمان‌های امور اقتصادی و دارائی استان‌ها و همچنین در سطح وزارت متبوع پس از تشکیل، می‌توانند در راستای مأموریت‌های سازمانی، نسبت به شناسائی جدید وصول درآمدی استان، جذب، توسعه و هدایت سرمایه گذاری‌های داخلی و خارجی، شناسائی معضلات و مشکلات بخش‌های عمده اقتصادی در سطح استان، راهکارهای اصلاح محورهای کلیدی طرح تحول اقتصادی، و همچنین بررسی نتایج حاصل از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها در چارچوب منویات مقام معظم رهبری در سال جهاد اقتصادی فعالیت و نظرات کارشناسی کمیته‌های فوق را جهت جمع بندی نهایی به وزارت متبوع ارسال نمایند.
تبیین ابعاد مختلف جهاد اقتصادی و تدوین بسته‌های سیاستی و عملیاتی دستگاه‌های اجرائی ذی‌ربط، افزایش مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های اقتصادی جامعه، جلوگیری از رشد مشاغل کاذب و ترویج فعالیت‌های مولد، تبیین ابعاد مختلف تولید، توزیع و مصرف در سطح جامعه، افزایش تعامل دستگاه‌های اجرائی مرتبط در اجرای قوانین اقتصادی مخصوصاً قانون برنامه پنجم توسعه و...، از جمله راهکارهای دیگر جهاد اقتصادی است (غفار پور: 1390).
پیشنهادات
1- به صراحت قاعده فقهی نفی سبیل(نفی هرگونه سلطه بیگانگان بر مسلمانان)وجوب توسعه اقتصادی در جوامع اسلامی بر مسلمانان و حکومت اسلامی استنباط می‌گردد.
2- برخي از کشورهاي جهان سوم به ویژه کشورهای مسلمان، به دليل وابستگي اقتصادي دچار وابستگي سياسي شده‌اند که این وابستگی با اصل حاکميت سياسي اسلام، تحکيم ارزش‌های اخلاقي، برپايي عدالت اجتماعي، عدم وابستگي اقتصادي به كشورهاي بيگانه، خودکفايي و اقتدار اقتصادي، در تضاد میباشد.
3- معناي استقلال و عدم وابستگي سواي از خودكفايي است. منظور از استقلال اقتصادي اين است كه يك جامعه مستقل ممكن است برخي كالاها را به كشور وارد كند، اما تأمين اين نياز به معناي تكيه بر ساير جوامع و باج دادن و تسليم شدن در برابر خواسته‌های آنان نيست، بلكه داشتن روابط سالم در انجام داد و ستد است.
4- خمس و زکات در اسلام دو مالیاتی است، که علاوه بر جهت گیری مالی دارای جهت گیری معنوی هم بوده و بر پایه توسعه اقتصادی استوار شده است.متأسفانه کشورهای اسلامی به خاطر عقب‌ماندگی از عمل به آیات قرآن و تعالیم اسلام هنوز نتوانسته اند این دو ویژگی را برای نظام اقتصادی خود دست و پا کنند.
5- بدون شک، ضعف اقتصاد جوامع اسلامی یکی از راه‌های نفوذ و سلطه کفار است. از این رو، استقلال و برتری اقتصادی جامعه اسلامی یکی از مهم‌ترین راه‌های قطع کانال نفوذ و سلطه کفار بر مسلمین است. آنچه مسلم است استقلال و برتری اقتصادی در گرو توسعه اقتصادی و برخورداری از نظام اقتصادی سالم و رو به رشد اسلامی است.
6- وظیفه حوزه‌های علمیه و فرهیخت‌گان و استادان دانشگاهی است که روحیه صرفه جویی و قناعت را مخصوصاً در مصارف انرژی، در سازمان‌ها، ادارات و در میان مردم با فرهنگ سازی تقویت کنند.
7- مسئله درست و به اندازه و به موقع مصرف کردن مواد و انرژی، صرفه جویی و پرهیز از مصرف موارد غیر ضروری شاید مهم‌ترین بعد جهاد اقتصادی باشد که اگر درست تبیین و نهایت اجرایی شود، پیروزی در جهاد اقتصادی بسیار ممکن خواهد بود.
8- این که از طرق مختلف متوجه می‌شویم، برخی از کشورها از لحاظ صنعتی جلو افتاده‌اند به دلیل این است که به فرهنگ سازی در امور اقتصادی توجّه ویژهای کرده‌اند و در برخی از این کشورها، مردمش روزانه قریب به 16ساعت در روز کار می‌کنند
9- لازمه پیروزی در عرصه‌های اقتصادی،شناخت توانمندی‌ها، ظرفیت‌ها و ارتقاء مهارت‌ها و بروز کردن آن‌هاست. همچنین آگاهی از میزان تولید و تکنولوژی کشورهای پیشرفته و توجّه به چشم انداز پیشرفت مورد توجّه جدّی قرار گیرد.
10- بهترین شیوه معرفی اقتصاد اسلامی و به کار بستن و عملیاتی کردن آن است، چرا که اگر تنها به حرف زدن پیرامون این امر مهم، بسنده کنیم شاهد نتایج مطلوبی نخواهیم بود.
11- مهّم‌ترین اقدام، چگونه مدیریت کردن منابع(انسانی و مادّی، زمان) و...ارتقاء سطح آموزش عمومی و تخصصی در جامعه میباشد. با توجّه به و ضیعت اقتصادی جامعه ضرورت بازنگری در تمامی امور مربوط به مسائل اقتصادی محسوب است.
فهرست منابع
1- قرآن کریم، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.
2 - قرآن کریم، سوره مبارکه حج ، آيه41
3- قرآن کریم، سوره مبارکه یوسف، آیات 47 و 49
4- ابن منظور، لسان العرب، بیروت، بی تا، ج4: 273
5- ابومحمد الحسن علی بن الحسین بن شعبه الحرانی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، منشورات الشریف الرضی، قم، بی تا : 263
6- اصفهانی، راغب، المفردات فی غریب القرآن، دارالمعرفه، بیروت، بی تا.
7- پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه(1390)، دو ماهنامه حصون، قم، شماره 32 :109
8- تقوی دامغانی، سید رضا (1383)، نگرشی بر مدیریت اسلامی، تهران، چاپ چهارم، چاپخانه سپهر: 59
9- جمالی، قربان(1385)، تدبیر معیشت از دیدگاه آیات و روایات، قم : انتشارات سپهر، چاپ اوّل.
10- حکیمی، محمدرضا و محمد و علی رضا (1368)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، جلد1
11- حکیمی، محمدرضا و محمد و علی رضا (1368)، الحیاه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، جلد 1
امام صادق(ع)، من الدین التدبیر فی المعیشه؛ همان:257
12- حکیمی، محمدرضا و محمد و علی رضا(1368)، الحیاه، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، ج 3 : 68
13- حکیمی، محمدرضا و محمد و علی رضا (1368)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، جلد 4: 346
14- شاکر ین، حميد رضا، بحار الا نوار، حکومت ديني، نشر معارف،ج2: 18
15- شیخ طوسی، آمالی، قم، انتشارات مکتبه الداوری، بی تا، ج2: 283
16- طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی تا ، ج11 :289
17- همان منبع.
18- غفار پور(1390)، داوود، الزامات جهاد اقتصادی معاون اقتصادی سازمان امور اقتصادی و دارائی استان مرکزی، مقاله از اینترنت: 5
19- کافی الدین ابی الحسن اللیثی الواسطی(1376ش)، عیون الحکم و الواعظ، دارالحدیث، ج 1: 354
20- کافی الدین ابی الحسن اللیثی الواسطی(1376ش)، عیون الحکم و الواعظ، دارالحدیث، ج 1 : 156
21- محمد بن الحسن العاملی(1403 ق)، وسایل شیعه، ،ج12 : 5
22- محمدی ری شهری(1362ش)، محمد، میزان الحکمه، ج 2 : 412
23- محمودی(1412ق)، محمد باقر، نهج السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، بیروت، موسسه التضامن الفکری، ج 7 : 274
24- معاونت سیاسی نمایندگی ولی فقیه نیروی مقاومت بسیج(1381)، بررسی و تحلیل اهم مسائل سیاسی روز، ناشر معاونت آموزش نمسا، شماره یک، چاپ اوّل : 136
25- مکارم شیرازی و همکاران(1368)، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج11: 55
26- میرمدرس(1389)، سيّد موسي، جامعه برين،مقاله از اینترنت : 209 و210
جامعه اسلامی و ضرورت‌های تدبیر جهاد اقتصادی
مقدمه
فرد یا اجتماعی که ثروت کافی در اختیار ندارد فقیر نامیده میشود. جریان داشتن پول، ثروت و مواهب طبیعی در اجتماع مانند جریان یافتن خون در بدن موجود زنده است، که موجب حیات همه بافت‌های بدن شده و جسم و جان انسان را شاداب نگه می‌دارد، و این جریان بی وقفه و مستمر، موجب زنده ماندن همه طبقات اجتماع و شاداب ماندن جامعه انسانی میشود. با توجّه به عواملی از قبیل؛ گرانی تورم و بی کاری و مصارف مواد در کشور و بازخوردهای آن، چنین استنباط میشود، اصلاح و بازنگری در مسائل اقتصادی جامعه لازم است.
اقتصاد، نظام برآورد کردن نیازهای زیستی یک جامعه است و جامعه پس از تأمین نیازهای زیستی می‌تواند به مراحل تأمین نیازهای دیگر دست یابد. نظام اقتصادی سالم و مطمئن در واقع تأمین کننده نیازهای زیستی سایر نظامات؛ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه است. از این رو ضعف در نظام اقتصادی یک کشور، یعنی اخلال در نظامهای دیگر جامعه، که نتیجه‌ی آن، ناهماهنگی و هرج و مرج که موجب اضمحلال آن جامعه می‌گردد.این سوال مهّم(اقتصاد جامعه) به طور مستمر ذهن شهروندان را مشغول کرده است، که راه بالندگی و رشد اقتصادی مطلوب کدام است؟
جهادِ اقتصادی، تلاش و کوشش جامعه اسلامی، همراه با شناخت و آگاهی از سیر تغییر و تحولات منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای، در ابعاد گوناگون است. تأمین و برآوردن نه تنها مایحتاج و نیازهای زیستی مورد نیاز جامعه خود و رسیدن به مرحله خودکفایی، بلکه حضور فعال در عرصه‌های رقابتی با دیگر جوامع که ماحصل آن ارتقاء توانمندی‌های اقتصادی کشور، که نتایج آن رونق و شادابی جامعه خودی و کوتاه کردن دست اجانب که غالباً با رشد و توسعه تکنولوژی و صدور کالاهای خود اهداف متعددی از جمله؛ نفوذ فرهنگی، وابستگی چند جانبه، عدم اعتماد به نفس و خود باوری، محتاج کردن جوامع فقر و قانع کردن آن‌ها به پذیرش وضع موجود و عجز و ناتوانی در برون رفت از شرایط موجود برای نیل به مقاصد گوناگونی که در راهبردهای خود تعریف کرده‌اند..
نتیجه گیری و راهکارهای اجرائی
مکتب اقتصادی اسلام همواره درصدد تأمین اهدافی در جامعه است که در راستای گسترش عدالت اجتماعی و افزایش رفاه عمومی جامعه باشد. خودکفایی و اقتدار اقتصادی، عدم وابستگی اقتصادی، رشد و توسعه اقتصادی و همچنین تحکیم ارزش‌های معنوی و اخلاقی از دیگر معیارهای جامعه اسلامی در دست‌یابی به پیشرفت و توسعه کشور میباشد.
وظیفه هر فرد مسلمان ایرانی، به ویژه مدیران انقلابی و بسیجی به لحاظ موقعیت و شرایط خدمتی در حوزه محل خدمت با فرهنگ سازی و تذکر و اهمیت موضوع، برای تلاش و کوشش در جهت آبادانی و توسعه کشور، مضاعف کرده است. در همین راستا، برای جهاد در پیشبرد و تعالی برنامه‌های اقتصادی کشور و همچنین تحقق اهداف سند چشم انداز توسعه ایران 1404، ضمن آمادگی کامل برای ایجاد یک آرایش جهادی و جلوگیری از دست‌یابی دشمن به اهداف سوء خود در جهاد اقتصادی، باید از تمامی امکانات جامعه برای تسریع در تهیه و تدوین برنامه‌های عملیاتی و همچنین اجرای آن‌ها بکار بگیریم. استفاده از نظرات کارشناسی جامعه نخب‌گان کشور، اصلاح الگوی مصرف در سطح جامعه، رعایت انضباط مالی توسط دستگاه‌های اجرائی، حذف انحصار‌ها و برخی رانت‌های موجود در حوزه فعالیت‌های اقتصادی، تلاش برای افزایش ثبات و امنیت اقتصادی جامعه، افزایش سهم ایران در بازارهای تجارت جهانی از طریق افزایش کیفیت کالاهای تولیدی داخل و... همه و همه، جاده جهاد اقتصادی را برای اجرا، صاف و هموار خواهد نمود.
یکی دیگر از راهکارهای اجرایی جهاد اقتصادی مطلوب از سوی دستگاه‌های اجرایی مخصوصاً سازمان‌های امور اقتصادی و دارائی استان‌ها، تشکیل کمیته‌های تخصصی با مدیریت رأس هرم سازمانی، ترکیب معاونت‌های تخصصی و کارشناسان منتخب و علا قمند موضوع است. در همین راستا، کمیته‌های مزبور در سازمان‌های امور اقتصادی و دارائی استان‌ها و همچنین در سطح وزارت متبوع پس از تشکیل، می‌توانند در راستای مأموریت‌های سازمانی، نسبت به شناسائی جدید وصول درآمدی استان، جذب، توسعه و هدایت سرمایه گذاری‌های داخلی و خارجی، شناسائی معضلات و مشکلات بخش‌های عمده اقتصادی در سطح استان، راهکارهای اصلاح محورهای کلیدی طرح تحول اقتصادی، و همچنین بررسی نتایج حاصل از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها در چارچوب منویات مقام معظم رهبری در سال جهاد اقتصادی فعالیت و نظرات کارشناسی کمیته‌های فوق را جهت جمع بندی نهایی به وزارت متبوع ارسال نمایند.
تبیین ابعاد مختلف جهاد اقتصادی و تدوین بسته‌های سیاستی و عملیاتی دستگاه‌های اجرائی ذی‌ربط، افزایش مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های اقتصادی جامعه، جلوگیری از رشد مشاغل کاذب و ترویج فعالیت‌های مولد، تبیین ابعاد مختلف تولید، توزیع و مصرف در سطح جامعه، افزایش تعامل دستگاه‌های اجرائی مرتبط در اجرای قوانین اقتصادی مخصوصاً قانون برنامه پنجم توسعه و...، از جمله راهکارهای دیگر جهاد اقتصادی است (غفار پور: 1390).
پیشنهادات
1- به صراحت قاعده فقهی نفی سبیل(نفی هرگونه سلطه بیگانگان بر مسلمانان)وجوب توسعه اقتصادی در جوامع اسلامی بر مسلمانان و حکومت اسلامی استنباط می‌گردد.
2- برخي از کشورهاي جهان سوم به ویژه کشورهای مسلمان، به دليل وابستگي اقتصادي دچار وابستگي سياسي شده‌اند که این وابستگی با اصل حاکميت سياسي اسلام، تحکيم ارزش‌های اخلاقي، برپايي عدالت اجتماعي، عدم وابستگي اقتصادي به كشورهاي بيگانه، خودکفايي و اقتدار اقتصادي، در تضاد میباشد.
3- معناي استقلال و عدم وابستگي سواي از خودكفايي است. منظور از استقلال اقتصادي اين است كه يك جامعه مستقل ممكن است برخي كالاها را به كشور وارد كند، اما تأمين اين نياز به معناي تكيه بر ساير جوامع و باج دادن و تسليم شدن در برابر خواسته‌های آنان نيست، بلكه داشتن روابط سالم در انجام داد و ستد است.
4- خمس و زکات در اسلام دو مالیاتی است، که علاوه بر جهت گیری مالی دارای جهت گیری معنوی هم بوده و بر پایه توسعه اقتصادی استوار شده است.متأسفانه کشورهای اسلامی به خاطر عقب‌ماندگی از عمل به آیات قرآن و تعالیم اسلام هنوز نتوانسته اند این دو ویژگی را برای نظام اقتصادی خود دست و پا کنند.
5- بدون شک، ضعف اقتصاد جوامع اسلامی یکی از راه‌های نفوذ و سلطه کفار است. از این رو، استقلال و برتری اقتصادی جامعه اسلامی یکی از مهم‌ترین راه‌های قطع کانال نفوذ و سلطه کفار بر مسلمین است. آنچه مسلم است استقلال و برتری اقتصادی در گرو توسعه اقتصادی و برخورداری از نظام اقتصادی سالم و رو به رشد اسلامی است.
6- وظیفه حوزه‌های علمیه و فرهیخت‌گان و استادان دانشگاهی است که روحیه صرفه جویی و قناعت را مخصوصاً در مصارف انرژی، در سازمان‌ها، ادارات و در میان مردم با فرهنگ سازی تقویت کنند.
7- مسئله درست و به اندازه و به موقع مصرف کردن مواد و انرژی، صرفه جویی و پرهیز از مصرف موارد غیر ضروری شاید مهم‌ترین بعد جهاد اقتصادی باشد که اگر درست تبیین و نهایت اجرایی شود، پیروزی در جهاد اقتصادی بسیار ممکن خواهد بود.
8- این که از طرق مختلف متوجه می‌شویم، برخی از کشورها از لحاظ صنعتی جلو افتاده‌اند به دلیل این است که به فرهنگ سازی در امور اقتصادی توجّه ویژهای کرده‌اند و در برخی از این کشورها، مردمش روزانه قریب به 16ساعت در روز کار می‌کنند
9- لازمه پیروزی در عرصه‌های اقتصادی،شناخت توانمندی‌ها، ظرفیت‌ها و ارتقاء مهارت‌ها و بروز کردن آن‌هاست. همچنین آگاهی از میزان تولید و تکنولوژی کشورهای پیشرفته و توجّه به چشم انداز پیشرفت مورد توجّه جدّی قرار گیرد.
10- بهترین شیوه معرفی اقتصاد اسلامی و به کار بستن و عملیاتی کردن آن است، چرا که اگر تنها به حرف زدن پیرامون این امر مهم، بسنده کنیم شاهد نتایج مطلوبی نخواهیم بود.
11- مهّم‌ترین اقدام، چگونه مدیریت کردن منابع(انسانی و مادّی، زمان) و...ارتقاء سطح آموزش عمومی و تخصصی در جامعه میباشد. با توجّه به و ضیعت اقتصادی جامعه ضرورت بازنگری در تمامی امور مربوط به مسائل اقتصادی محسوب است.
یاسم امامی- کارشناس ارشد و پژوهش گر مدیریت منابع انسانی - همراه-091214770546 emamiyasem@yahoo. com
هشتاد سؤال تشریحی و مفهومی درس آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس.