جزوء معارف اسلامی(اندیشه اسلامی یک)

تهیه و تدوین و جمع آوری، یاسم امامی مدرس دانشگاه

راهبرد انسان در مسیر زندگی

تعریف راهبرد(Strategy) :

     راه و روش‌هایی که اهداف بلندمدت از طریق آن‌ها محقق می‌شود. به نظر نگارنده چون انسان به تعبیر قرآن کریم عبث و بیهوده نیافریده شده است و یا به عبارتی با حساب‌وکتاب و برای هدف و منظور تعالی خلق شده است نیازمند داشتن راهبرد است. راهبرد صرفاً خاص کشورها نیست هر انسان یا هر خانواده و جامعه‌ای نیازمند داشتن استراتژی(راهبرد) است.

لوازم استراتژی(راهبرد) هر فرد، داشتن موارد زیر است :

1-     تعقل

2-    اعتقادات صحیح

3-    شناخت صحیح خود و اطراف دور و نزدیک خود.

عقل چیست ؟

عقل که در لسان قرآن کریم به لبّ و مغز تعبیر می‌شود، قوّه ایست حسابگر و اندیشه گر که خداوند به انسان موهبت فرموده تا به کمک آن نیک و بد را بشناسد و حق و باطل را تمیز دهد و مسیر خویش را به مقصد کمال و سعادت برگزیند  تکامل معنوی انسان در پرتوی تعقل میسر است و آن که عقل ندارد فاقد کمال انسانی است . و وجه تمایز انسان با حیوان قوه تعقل و اندیشه اوست .

یا به تعریفی دیگر : عقل قطبی است که مدار تکلیف بر آن است ، و حاکم و فارق بین حق و باطل است و ثواب و عقاب بر وجود آن مترتب است و جلب منافع و دفع ضررها منوط به وجود او خواهد بود .

شناخت عقلی چیست ؟

شناختی است از طریق تفکر و اندیشه و از این رو با ادراکات حسی تفاوت ماهوی دارد .

نیروی عقل و خرد هر چند یک حقیقت است امّا به لحاظ قلمروی تعقل و اندیشه عناوین مختلفی بدان می‌توان داد .

رفتار آدمی،جلوه بیرونی باورهای اوست. اصولاً تفاوت بین افراد صالح و غیر صالح به اعتقاد و تفکر آن‌ها بر می‌گردد.

از مسائل بسیار مهم و سرنوشت‌ساز در سعادت آدمی،تفکر در باب انسان، خدا و معاد است.

همه انسان‌ها به دنبال رسیدن به قدرت(مشروع یا غیر مشروع)هستند.

انسان‌های غیر موحد برای رسیدن به قدرت و رسیدن به خوش گذرانی از فرصت‌های مناسب استفاده نموده و درصد هر چه بیشتر استعمار، استثمار و ظلم و تعدی به دیگران هستند و انسان‌های موحد به معنای واقعی دقیقاً در نقطه و جبهه مقابل آن‌ها قرار دارند.

تعریف استعمار

استعمار (colonialism)، در لغت به معنی «آبادانی خواستن» و «آباد کردن» ، «طلب آبادانی کردن » است و در این معنا برابر است بامعنای اولیه «کولونیزاسیون» که مقصود از آن مهاجرت گروهی از یک کشور و تشکیل یک ماندگاه تازه در سرزمینی نو یافته و آباد کردن آن است. اما از نـظـر اصـطـلاحـی که امروزه به کار می رود، مـعنای استعمار یا سیاست استعماری و یا استعمارگری (Colonialism) عبارت است از تسلط سیاسی و یا نظامی و یا اقتصادی و یا فرهنگی ملتی قدرتمند بر یک قوم یا ملت ضعیف که به بهانه‌ای جای ایجاد آبادی و رهبری مردم آن به سوی ترقی صورت می‌پذیرد .در حقیقت استعمار سـیـاسـت مـبـتـنـی بر برده کردن ، سودجویی از منابع طبیعی و بهره‌کشی از مردم کشورهای از نـظـر اقتصادی کم رشد و جلوگیری از پیشرفت فنی ، اقتصادی و فرهنگی آن ها برای تحکیم سلطه سیاسی ، نظامی و اقتصادی دولت استعمارگر است. به عبارت دیگر، جریانی که از طریق آن یک ملت قدرتمند، سلطه اقتصادی ، نظامی ، سیاسی ، فـرهـنـگـی و اجـتـمـاعـی خـود را بـر یـک جـامـعـه یـا مـلت ضـعـیـف اعـمـال کـنـد. این جریان ممکن است همراه با نابودی بومیان یا بهره‌کشی از آنان و یا به کمک و شراکت بخشی از افراد جامعه صورت گیرد. بر این اساس استعمارگران به جای آباد کردن کشورها، به دنبال کشورگشایی و سیطره خود و استفاده از منابع دیگر کشورها، هستند.

تعریف استثمار :

استثمار(Exploitation) در لغت به معنای استفاده از موفقیت ،بهره‌کشی کردن سوءاستفاده ،بهره‌برداری ،انتفاع ،استخراج است .واژه استثمار از ریشه « ثمر » و معادل فارسی آن « بهره‌کشی » است و در مباحث اقتصادی و اجتماعی به معنای استفاده و بهره بردن از کار کسی دیگر است . معنا و مفهوم علمی استثمار چنین است : به دست آوردن مجانی محصول کار یک فرد از جانب فردی که صاحب خصوصی وسایل تولید است . در اصطلاح اقتصادی یعنی گرفتن محصول کار اضافی و بعضی اوقات حتی قسمتی از کار لازم . در دوران فئودالیسم پایه استثمار عبارت بود از مالکیت خصوصی ارباب بر زمین و مالکیت نیمه‌تمام بر مصرف یا رعیت که البته این امر به نسبت کم یا بیش با خصوصیات بسیار متفاوت در کشورهای مختلف ظهور کرد و طیف بسیار متنوعی از انواع بهره‌کشی فئودالی را در ممالک گوناگون با ویژگی‌های خاص به وجود آورد . آخرین دوران متکی به استثمار فرد از فرد دوران سرمایه داری است که در آن مالکیت خصوصی سرمایه‌داران وسیله بهره‌کشی از کارگران و زحمتکشانی است که خود به اصطلاح آزادند و تحت مالکیتی نیستند ولی نیروی کارشان وسیله استثمار صاحبان سرمایه است .

تعریف ظلم :

ظلم (مصدر عربی) در لغت به معنای وضع شیء در غير موضع خود، ستم، ستم کردن و بیداد آمده است. ابن فارس گفته است: ظا و لام و ميم دارای دو معنی اصولی است: 1- تاريکی و سیاهی 2- چیزی را از ستم در غير موضوع خود نهادن.

همان طور که شخص در تاریکى چیزی را نمی‌بیند در حال ستم کردن هم مثل اینکه در تاریکى فرو رفته نمی‌تواند درک حقیقت کند و به طور کلی می‌توان گفت ظلم به معنای ستم و گذاشتن چیزی در غیر محل آن است اما آنچه در اصطلاح و عرف مردم از ظلم ذکر می‌شود بیشتر مصادیق آن است که ظلم به معنای اخص است که به آن‌ها  اشاره خواهد شد.

نیاز انسان‌ها از نظر فلسفه وجودی

در مبانی نظری اسلام، برای انسان‌ها از دو نیاز اساسی(مادی و معنوی) سخن به میان آمده است. در نیازهای معنوی انسان، نقش عقل در دین و مقولات دینی، مفهوم خدا، خدایابی، اوصاف الهی، رستاخیز و جاودانگی طرح گردیده است. انسان در بعضی از نیازهای اولیه و در حد ضرورت با حیوانات وجوه مشترک دارد اما سطح خواسته‌ها و مطلوب‌های حیوان، مانند شناخت و آگاهی‌اش از جهان، در محدوده خاصی است. با این وجود، خواسته‌ها و مطلوب‌های انسان بسیار والاتر،گسترده‌تر و عمیق تر و عاقلانه‌تر بوده و به عنوان پل و گذر برای رسیدن به مرحله کمال و ارزش والای انسانی حسب خلقت و مأموریت خلیفه‌الله‌ی  او است.

نیازهای اساسی انسان از نگاه یکی از صاحب‌نظران

نظریه سلسله‌مراتب نیازهای انسان که آقای مازلو(Maslow– 1943) آن را ارائه نمود یکی از مباحثی است که در روانشناسی مطرح است و نظریه‏های متفاوتی در مورد آن ارائه شده است. این رده‏بندی نیازها که به صورت یک هرم نمایش داده می‏شود به این صورت است که نیازهای پایه‌ای تر و مهم‏تر در قاعده هرم(پایین هرم) قرار دارند و هر چه بالاتر می‏رود از شدت الزام آن‌ها کاسته می‏شود. البته این بدان معنا نیست که مثلاً ردۀ بالا اصلاً اهمیت ندارد بلکه اهمیت آن به گونه‏ایست که در کیفیت و چگونگی زندگی خود را بروز می‏دهد.

در تصویر زیر بر اساس نظریۀ مازلو، نیازهای اساسی انسان نمایش داده شده است :

در اینکه نیازهای اصلی انسان خوراک، پوشاک و مسکن می‏باشند هیچ شکی نیست اما اگر از زاویه‏ای دیگر به انسان نگاه کنیم، نیازهای دیگری را می‏یابیم که بدون آن‌ها زندگی انسان امروز، غیرممکن نمود می‏کند. اهمیت این نیازها آنچنان بالاست که می‏بایست پس از کشف آن‌ها، به فکر راه‌هایی برای ارتقاء و چگونگی پاسخ بهینه به آن‌ها بود.         نکتۀ قابل‌توجه این است که این نیازها شاید در نگاه اول مهم جلوه نکنند اما وقتی بیشتر دقت می‏کنیم درمی‏یابیم که عدم وجود هر یک، امید به زندگی و پیشرفت را از بین می‏برد و در بعضی مواقع زندگی را به طور کلی مختل کرده و یا امکان زندگی کردن را از انسان‌ها می‏گیرد. طبق نظریۀ ابراهام مزلو ۵ دسته نیاز برای انسان وجود دارد که عبارت‌اند از :

الف) نیازهای فیزیکی و مادی

خواب، خوراک، پوشاک، مسکن و … که الزام زندگی است و بدون آن‌ها زندگی غیرممکن و در درجۀ اول اهمیت قرار دارند و کلیۀ فعالیت‏های انسان به گونه‌ای ختم به تأمین این‌ها می‏شوند. این‌گونه نیازها رابطۀ مستقیم با طول عمر دارند.

ب) نیازهای امنیتی

امنیت(مالی و جانی)سلامتی، خانواده‌ی سالم و خوب، امنیت اجتماعی و … این دسته از نیازها، همان طور که در شکل می‏بینید در درجۀ دوم قرار دارند و به گونه‏ایست که تأمین این نیازها، زندگی مستقل و آرامی را نتیجه می‏بخشد.البته تأمین این نیازها از لحاظ اهمیت تا اندازه‏ای با نیازهای درجۀ اول برابری می‏کنند و در کشورهای توسعه‌یافته هدف اصلی مردم و حکومت، تأمین نیازهای امنیتی است.

ج) نیازهای اجتماعی

پس از تأمین دو نیاز بسیار مهم که ذکر شد و پس از کامل کردن و  تأمین آن‌ها نوبت به تأمین نیازهای اجتماعی – احساسی که شامل ؛ دوستی و روابط خانوادگی، عشق و ازدواج و … است. با توجه به اینکه انسان‌ها نیاز به متعلق بودن و قبول شدن توسط دیگران را در وجود خود دارند، این نیاز پس از پاسخ به نیازهای اولیه خود را بیش از پیش بروز می‏دهد. رفت و آمده‌ای خانوادگی، میل به ازدواج و دوست داشته شدن، عضویت در گروه‌های مختلف، پذیرش در جمع‏های دوستان، جلسه‏های مذهبی، انجمن‏های تخصصی همان نیازهایی است که بیشتر ما همه‌روزه به دنبال آن هستیم.

د) عزت و اعتبار

همه‌ی انسان‌ها به این نیاز دارند که مورد قبول و مورد احترام دیگران واقع شوند. و در جمع برتر باشند و خود را به نوعی بهتر از دیگران جلوه دهند. در درجۀ اول، اعتماد به نفس، نتیجۀ عزت و اعتبار است و افرادی که معمولاً منزوی واقع‌شده و گاهی اوقات از زندگی اجتماعی زده‌شده و از حضور در اجتماعات هراس دارند، همان افرادی هستند که این نیاز خود را پاسخ نداده و نسبت به آن بی‏توجه هستند. باید دقت داشت که عزت و اعتبار موروثی نیست و از ابتدا در نهاد انسان واقع نشده بلکه اکتسابی بوده و باکمی تلاش قابل دستیابی است.

ه) خود شکوفایی

آنچه که آقای مازلو از این بخش معرفی می‏نماید این است : « آنچه که انسان می‏تواند باشد، باید باشد ».   افراد خود شکوفا افرادی هستند که عدم نیاز شخصیتی به دیگران در آن‌ها تجلی دارد.  زندگی را آن طور که هست قبول می‏نمایند. از هر آنچه که دارند راضی هستند و همیشه رضایت در دلشان موج می‏زند. شادی و خوشحالی قسمتی از زندگی آن‌هاست. حل مسائل و مشکلات دیگران برایشان مهم است. نوآوری و ابتکار، خلاقیت، شایستگی شخصیتی جهت دریافت موهبت‏های زندگی عادت آن‌هاست و از تجربیات قبلی خود جهت پیشرفت برنامه‌های بعدی خود بهره می‏گیرند.

در نتیجه این هرم این‌طور نشان می‏دهد که پاسخ به سطوح بالایی مستلزم پاسخ به سطوح پایینی است و پس از تأمین نیازهای پایین‌تر می‏توان نیازهای بالایی را تأمین کرد.

اما طبق رده‏بندی دیگری که توسطدکتر ریموند شامو نیازهای انسان به ۲ دسته کلی(شخصیتی و روحی) تقسیم‌شده‌اند :

الف) نیازهای شخصیتی :

1- یقین و اطمینان

همۀ ما به مقداری معین از اطمینان، نیاز داریم و باید بدانیم که در بعضی موارد هیچ دستی نیست که ما را یاری دهد. ما باید بدانیم  و اطمینان داشته باشیم که مقدماتی‏ترین ضرورت‌های زندگی برای ما تهیه شده است و همه چیز در اختیار ماست. پس باید احساس امنیت کرده و خود را تنها دریابیم.

2- بلاتکلیفی و تردید نسبت به امور پیش رو

اگر ما نسبت به آینده و آنچه قرار است برایمان اتفاق افتد آگاه بودیم و به راحتی می‏توانستیم دریابیم که فردا چه اتفاقی در انتظار ماست، بی‏شک با زندگی خسته‌کننده‌ای روبرو می‏شدیم و تلاش‌هایمان برای امرار معاش بی‌معنی بود. پس اینکه نمی‏دانیم آینده‌ی ما به چه صورت رقم می‏خورد باعث ایجاد نوعی انرژی جهت امرار معاش می‏شود.

3- اعتبار و عزت

هر کس به اندازه‏ای هر چند مختصر و کم، نیاز به مهم بودن و ارزشمند بودن دارد، اینکه برای عده‏ای و یا حداقل یک نفر مهم باشد و اینکه وجودش اهمیت داشته باشد.

4- ارتباط و عشق

هر کسی نیاز دارد که با دیگران ارتباط داشته باشد و در این میان دوست داشته شود و گاهی مورد ستایش قرار گیرد به عبارتی هرکسی نیاز دارد که به قلب شخصی دیگر تعلق داشته باشد.

ب) نیازهای روحی

1- رشد و ترقی

ما نیاز به این داریم که احساس کنیم در حال رشد و ترقی هستیم و زندگی‌مان هر روز بهتر از دیروز است و همچنین قبول اینکه سیرت کاملی داریم امری است که عدم وجود آن باعث رکود در زندگی و نیل به اهداف می‏شود.

2- همکاری، تعاون

این امری طبیعی است که یک انسان سالم، احساس کمک به همنوع را در وجود خود دارد. این عمل باعث نوعی احساس خوب بودن و مفید بودن را در ما بروز می‏دهد. همکاری و تعاون در واقع قدم آخر از سیر تکاملی انسان است که متأسفانه رو به کمرنگی است.

پاسخ به این نیازها و رفع و چگونگی دستیابی به آن‌ها، در نتیجه ما را متوجه شخصیت واقعی خود می‏کند و ما را بر آن می‏دارد تا نسبت به آنچه که در آن ضعف داریم دقیق‏تر شده و آن نیاز را بیش از پیش پاسخ‌گوییم. کمبود هر یک از این نیازها ممکن است انسان را از مسیر تکامل شخصیتی منحرف نماید و گاهی به بیراهه‏ها کشاند. مثلاً کسی که بیش از حد نیاز به اهمیت داشتن و مهم بودن دارد اما در زندگی عشقی و رابط‌های خود کمبود دارد، در واقع در رفتار خود با مشکل مواجه است و باکمی جستجو در‏می‏یابد که با تعدیل این دو می‏تواند زندگی بهتری را برای خود فراهم آورد. باکمی تفکر و تأمل در‏می‏یابیم که بسیاری از ما بعضی از نیازهای شخصیتی و روحی خود را نادیده گرفته‏ایم و گاهی اصلاً ً توجهی به آن‌ها نمی‏کنیم در حالی که کلید موفقیت در زندگی شخصی اهمیت دادن به نیازهای اساسی روح و روان و شخصیت است.

اندیشه دینی

ضرورت دستیابی به مبانی اصیل دینی در جهان امروز از اهمیت خاصی برخوردار گشته به طوری که این امر یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. انسان غالباً با اندیشه‌های صحیح و غیر صحیح در ارتباط است. هنر انسان موفق آن است با مطالعه و تحقیق، اندیشه‌های دینی صحیح را دریابد تا در ورطه‌ی التقاط و انحراف و کژاندیشی گرفتار نشود. بنابراین، برای مصون ماندن از برداشت غلط و تفسیر انحرافی از دین، لازم است به تناسب نوع مسائل از روش‏های عقلی و استدلالی، نقلی و تاریخی، تجربی و شهودی، فقهی، تفسیری، حدیثی و مانند آن بهره جست.  راهکارها و روش‌های متعددی در ارایه نظریه‌های دین‌پژوهان برای کسب اندیشه‌ی دینی صحیح وجود دارد از جمله آن‌ها ؛ مطالعه و تحقیق و تفحص در امور دینی و برگزاری نشست‌های عالمانه با حضور اندیشمندان و صاحب‌نظران دینی است.

راه‌های شناخت انسان کامل از نظر اسلام

شناخت انسان كامل از نظر اسلام دو راه دارد :

‏     يك راه اين است كه ببينيم قرآن در درجه اول و سنت در درجه دوم، انسان كامل را(اگر چه در قرآن و سنت تعبير انسان كامل نيست و تعبير مسلمان كامل و مؤمن كامل است)چگونه توصيف كرده‏اند. ولى به هر حال معلوم است كه مسلمان كامل يعنى انسانى كه در اسلام به كمال رسيده است و مؤمن كامل يعنى انسانى كه در پرتو ايمان به كمال رسيده است. بايد ببينيم قرآن يا سنت، انسان كامل را با چه مشخصاتى بيان كرده‏اند و چه خطوطى براى سيماى انسان كامل كشيده‏اند. از قضا در اين زمينه، چه در قرآن و چه در سنت بيانات زيادى آمده است.

راه دوم شناخت انسان كامل، استفاده از بیان‌ها نيست كه ببينيم در قرآن و سنت چه آمده است، بلكه اين است كه افرادى عينى را بشناسيم كه مطمئن هستيم آن‌ها آنچنان كه اسلام و قرآن مى‏خواهد ساخته‌شده‌اند و وجود عينى انسان‌های كامل اسلامى هستند؛ چون انسان كامل اسلامى فقط يك انسان ايده آل و خيالى و ذهنى نيست كه هیچ‌وقت در خارج وجود پيدا نكرده باشد؛ انسان كامل، هم در حد اعلى‏ و هم در درجات پايين‏تر، در خارج وجود پيدا كرده است.

خود پيغمبر اكرم صلی‌الله عليه و آله نمونه انسان كامل اسلام است. على علیه‌السلام نمونه ديگرى از انسان كامل اسلام است. شناخت على، شناخت انسان كامل اسلام است اما نه شناخت شناسنامه‏اى على. گاهى انسان، على را شناسنامه‏اى مى‏شناسد: نامش على، پسر ابوطالب، ابوطالب پسر عبدالمطّلب، مادرش فاطمه دختر اسد بن عبدالعُزّى‏، شوهر فاطمه، پدر حسن و حسين، در آن سال متولد شد، فلان سال از دنيا رفت، چنان جنگ‌هایی كرد. این‌ها شناخته‌ای شناسنامه‏اى است ؛ يعنى اگر بخواهيم براى على علیه‌السلام يك شناسنامه صادر كنيم و به شناسنامه او آگاه باشيم، شناسنامه‏اش این‌هاست. اما شناخت شناسنامه‏اى على، شناخت على نيست، شناخت انسان كامل نيست. شناخت على يعنى شناخت شخصيت على نه شخص على. در هر حدى كه شخصيت جامع على علیه‌السلام را بشناسيم، انسان كامل اسلام را شناخته‏ايم و در هر حدى كه انسان كامل را عملاً- نه اسماً و لفظاً- امام و پيشواى خود قرار دهيم، راه او را برويم، تابع و پيرو او باشيم و كوشش كنيم كه خود را بر طبق اين نمونه بسازيم، [در همان حد ]شيعه اين انسان كامل هستيم، چون الشّيعَةُ مَنْ شايَعَ عَلِيّاً . شهيد [اول ]در لمعه به مناسبتى اين حرف را مى‏گويد و ديگران هم اين سخن را گفته‏اند : شيعه يعنى كسى كه على را مشايعت كند. يعنى انسان با لفظ شيعه نمى‏شود، با حرف شيعه نمى‏شود، با حب و علاقه فقط شيعه نمى‏شود؛ پس با چه چيز شيعه مى‏شود؟ با مشايعت. مشايعت يعنى همراهى. وقتى كسى مى‏رود و شما پشت سر و همراه او مى‏رويد، اين را مشايعت مى‏گويند. شيعه على يعنى مشایعت‌کننده عملىِ على.

بنابراين، مسئله انسان كامل يك بحث فلسفى و علمىِ [محض] نيست كه [فقط ]اثر علمى داشته باشد. اگر انسان كامل اسلام را از راه بيان قرآن [و سنت ] و از راه شناخت پرورده‏هاى كامل قرآن نشناسيم، نمى‏توانيم راهى را كه اسلام معين كرده برويم و يك مسلمان واقعى و درست باشيم و همچنين جامعه ما نمى‏تواند يك جامعه اسلامى باشد. پس ضرورت دارد انسان كامل و عالى و متعالى اسلام را بشناسيم‏.

تفاوت انسان با حیوان

در ابتدای بحث استاد مطهری رحمه‌الله رابطه انسان با ایمان را مدنظر قرارداده و برای ورود به این بحث تفاوت انسان با حیوان در عین مشترکات بسیار را بیان می‌کنند : « تفاوت عمده و اساسی انسان با دیگر جانداران که ملاک انسانیت اوست ... در دو ناحیه است : بینشها و گرایشها.» [2] نه اینکه جانداران دیگر این دو را ندارند بلکه « تفاوتش در شعاع و وسعت و گستردگی آگاهیها و شناختها و از نظر تعالی سطح خواسته‌ها و مطلوبهاست.» [انسان و ایمان،ص8] در ادامه شعاع دید حیوان را با انسان مقایسه می‌کنند: آگاهی حیوان سطحی و ظاهری، فردی و جزئی، محدود به محیط‌زیست حیوان و بسته به زمان حال است؛ از گذشته و. آینده بریده است... خواسته‌های حیوان نیز مادی، شخصی و فردی و منطقه‌ای و حالی است. اما شعاع آگاهی و سطح خواسته انسان چیست؟ «آگاهی انسان از ظواهر پدیده ها عبور و تا درون ذات و روابط آن‌ها و ضرورت‌های حاکم بر آن‌ها نفوذ می‌کند. آگاهی انسان نه در محدوده منطقه و مکان زندانی می ماند و نه زنجیره زمان آن را در قید و بند نگه می‌دارد.» [همان،ص9] بالاتر اینکه «به برخی بی نهایتها و جاودانگیها شناخت پیدا می‌کند...قوانین کلی و حقایق عمومی و فراگیرنده جهان را کشف می‌کند... انسان از نظر خواسته‌ها نیز موجودی است ارزش جو، آرمان خواه و کمال مطلوب خواه؛ آرمانهایی را جستجو می‌کند که مادی نیست.» [همان،‌ص10

وجوه مشترک انسان با حیوان و وجوه امتیاز او از حیوان سبب شده که انسان دارای دو زندگی باشد : زندگی حیوانی و زندگی انسانی در نهایت استاد، ریشه تفاوت را با تعریف از دو خصلت انسانی این‌گونه بیان می‌دارند :« علم به معنی مجموع تفکرات بشری درباره جهان محصول کوشش جمعی بشر است ...گرایشهای والا و معنوی و فوق حیوانی انسان آنگاه که پایه و زیربنای اعتقادی و فکری پیدا کند نام ایمان به خود می‌گیرد. پس نتیجه می گیریم که تفاوت اساسی انسان با جانداران دیگر علم و ایمان است.» .

 

 

امتیاز انسان

برخی منکر امتیاز اساسی هستند ؛ تفاوت را کمی و حداکثر کیفی می‌دانند نه ماهوی ... برخی دیگر تفاوت را در جان داشتن می‌دانند معتقدند جاندار منحصر به انسان است ... دیگر دانشمندان که انسان را تنها جاندار جهان نمی‌دانند هر گروهی به یکی از مختصات و امتیازات انسان توجه کرده‌اند ... هر یک از این امتیازات به جای خود صحیح است ؛ اما شاید تعبیری که جامع تفاوت‌های اساسی باشد همان است که با دو امتیاز علم و ایمان از دیگر جانداران امتیاز یافته است.

انسانیت روبناست یا حیوانیت؟

وجوه مشترک انسان با حیوان و وجوه امتیاز او از حیوان سبب شده که انسان دارای دو زندگی باشد: زندگی حیوانی و زندگی انسانی چه رابطه‌ای میان زندگی مادی(حیوانی) و زندگی روحانی( انسانی) وجود دارد؟ آیا یکی از این دو اصل است و دیگری فرع ؟ یکی زیربناست و دیگری روبنا ؟ در میان نهادهای اجتماعی آیا نهاد اقتصادی که مربوط به تولید است اصل است و زیربنا و سایر نهادها- بالأخص نهادهایی که انسانیت انسان در آن تجلی‌یافته- همگی فرع و روبناست؟»[همان، ص13] استاد در جواب می‌گوید:« حقیقت این است که سیر تکاملی انسان از حیوانیت آغاز می‌شود و به سوی انسانیت کمال می‌یابد. این اصل هم درباره فرد صدق می‌کند و هم درباره جامعه ... فرد تکامل یافته یعنی وارسته از محکومیت محیط بیرونی و درونی و وابسته به عقیده و ایمان. تکامل جامعه نیز عینا به همان صورت رخ می‌دهد ... جنبه های فرهنگی و معنوی جامعه به منزله روح جامعه است ... جامعه انسانی هر اندازه متکامل تر بشود حیات فرهنگی آن استقلال و حاکمیت بیشتری بر حیات مادی آن پیدا می‌کند. انسان آینده انسان عقیده و ایمان است نه انسان شکم و دامن.» .

علم به ما روشنایی و توانایی می‌بخشد و ایمان عشق و امید و گرمی؛ علم ابزار می‌سازد و ایمان مقصد؛ علم سرعت می‌دهد و ایمان جهت ؛ علم توانستن است و ایمان خوب خواستن ؛ علم می‌نمایاند که چه هست و ایمان الهام می‌بخشد که چه باید کرد؛ علم انقلاب برون است و ایمان انقلاب درون ... علم زیبایی است و ایمان هم زیبایی است ؛ علم زیبایی عقل است و ایمان زیبایی روح؛ علم زیبایی اندیشه است و ایمان زیبایی احساس ... علم جهان را با انسان سازگار می‌کند و ایمان انسان را با خودش.

رابطه علم و ایمان

متأسفانه در جهان مسیحیت به واسطه برخی قسمت‌های تحریفی عهد عتیق اندیشه‌ای در اذهان رسوخ یافته است که هم برای علم گران تمام‌شده و هم برای ایمان. آن اندیشه، اندیشه تضاد علم و ایمان است. « همین برداشت است که تاریخ تمدن اروپا را در هزار و پانصد سال اخیر به عصر علم تقسیم می‌کند و علم و ایمان را در مقابل یکدیگر قرار می‌دهد. در صورتی که تاریخ تمدن اسلامی تقسیم می‌شود به عصر شکوفایی که عصر علم و ایمان است، و عصر انحطاط که علم و ایمان توأما انحطاط یافته اند.»  در اینجا استاد سؤالی را مطرح می‌کنند که :« آیا واقعا این دو وجهه و دو پایه انسانیت هر یک به دوره ای و عصری تعلق دارد؟ ... سخن در این است که آیا نوعی تفکر و برداشت از جهان و نوعی تفسیر از هستی وجود دارد که هم از ناحیه علم و فلسفه و منطق حمایت شود و هم بتواند زیربنایی استوار برای ایمانی سعادتبخش باشد؟» [همان،

تأثیرات علم و ایمان بر روی انسان

علم و ایمان متمم یکدیگرند علم نیمی از ما را می‌سازد و ایمان نیمی دیگر را هماهنگ با آن. « ببینیم علم به ما چه می‌دهد و ایمان چه؟ علم به ما روشنایی و توانایی می‌بخشد و ایمان عشق و امید و گرمی؛ علم ابزار می‌سازد و ایمان مقصد؛ علم سرعت می‌دهد و ایمان جهت؛ علم توانستن است و ایمان خوب خواستن؛ علم می‌نمایاند که چه هست و ایمان الهام می‌بخشد که چه باید کرد؛ علم انقلاب برون است و ایمان انقلاب درون ... علم زیبایی است و ایمان هم زیبایی است؛ علم زیبایی عقل است و ایمان زیبایی روح؛ علم زیبایی اندیشه است و ایمان زیبایی احساس...علم جهان را با انسان سازگار می‌کند و ایمان انسان را با خودش.»

مکتب فکری

مکتب فکری مجموعه یا گروهی از افراد است که ویژگی‌های فکری مشترک خود و یا چشم‌انداز فلسفی، رشته‌ای، اعتقادی، جنبش اجتماعی، جنبش فرهنگی و یا جنبش هنری خود را با یکدیگر در میان می‌گذارند. مکتب فکری ممکن است سبک ویژه‌ای در هنر یا دیگر شاخه‌های علوم انسانی و علوم سیاسی و پزشکی و ... را نتیجه دهد. مکتب فکری اساساً یا در روش و یا در پایه نظری خصوصیات مشترک دارد. به عبارتی، افرادی که حول یک مکتب به نظریه‌پردازی می‌پردازند، باید در یک چیز خصوصیت مشترک داشته باشند که این خصوصیت همان پایه نظری و یا روش تحقیق است.

تعریف جهان‌بینی و ایدئولوژی

تعریف جهان‌بینی

یک مسلک و یک فلسفه زندگی خواه ناخواه بر نوعی اعتقاد و بینش و ارزیابی درباره هستی و بر یک نوع تفسیر و تحلیل از جهان مبتنی است، نوع برداشت و طرز تفکری که یک مکتب درباره جهان و هستی عرضه می‌دارد، زیر ساز و تکیه‌گاه فکری آن مکتب به شمار می رود این زیر ساز و تکیه‌گاه اصطلاحاً "جهان‌بینی" نامیده می‌شود. همه دین‌ها و آیین‌ها و همه مکتب‌ها و فلسفه‌های اجتماعی متکی بر نوعی جهان‌بینی بوده است، هدف هایی که یک مکتب عرضه می‌دارد و به تعقیب آن‌ها دعوت می‌کند و راه و روش‌هایی که تعیین می‌کند و باید و نبایدهایی که انشاء می‌کند و مسئولیت‌هایی که به وجود می‌آورد، همه به منزله نتایج لازم و ضروری جهان‌بینی ای است که عرضه داشته است.

جهان‌بینی عبارت است از نگرش انسان به هستی و توجیه و تبیین آن در رابطه با انسان. به عبارت دیگر دید کلی که انسان از جهان هستی دارد و بر اساس آن به تعبیر و تفسیر آن می‌پردازد، جهان‌بینی نامیده می‌شود و به طور کلی برداشت کلی انسان از جهان هستی را جهان‌بینی او می‌گویند. به صورت دیگر جهان‌بینی یک سلسله اعتقادات و بینش‌های کلی هماهنگ درباره جهان و انسان و به طور کلی درباره هستی است. جهان‌بینی در واقع قسمتی از هستی‌شناسی است و عناصر آن عبارت‌اند: الف: توجیه جهان هستی ب: توجیه انسان ج: رابطه انسان با هستی.
جهان‌بینی به معنی جهان شناسی است نه جهان احساسی و به مسئله معروف شناخت مربوط می‌شود، شناخت از مختصات انسان است بر خلاف احساس که از مشترکات انسان و سایر جانداران است، لذا جهان شناسی نیز از مختصات انسان است و به نیروی تفکر و تعقل وابستگی دارد. جهان‌بینی نوع برداشت و طرز تفکری که حذف یک مکتب درباره جهان و هستی عرضه می‌دارد زیر ساز و تکیه‌گاه فکری آن مکتب به شمار می رود، این زیر ساز و تکیه‌گاه اصطلاحاً جهان‌بینی نامیده می‌شود. همه دین‌ها و آیین‌ها و همه مکتب‌ها و فلسفه‌های اجتماعی متکی به نوعی جهان‌بینی بوده است.

تعریف ایدئولوژی

شاید کوتاه‌ترین تعریفی را که برای ایدئولوژی بتوان ارائه داد آن است که بگوئیم: ایدئولوژی نوعی خود آگاهی است. تعریف دیگر آن است که ایدئولوژی را سیستمی از ایده‌ها و قضاوت‌های روشن و صریح و عمو ما سازمان یافته‌ای بدانیم که موقعیت یک گروه، یا جامعه را توجیه و تفسیر و تشریح می‌نماید. این سیستم با الهام، تأثیرپذیری شدید ارزش ها، جهت یابی معین و مشخصی را برای کنش‌های اجتماعی آن گروه یا جامعه پیشنهاد می‌نماید و ارائه می‌دهد. بنابراین بر اساس تعریف فوق ایدئولوژی در درون فرهنگ به عنوان مجموعه‌ای کاملاً به هم پیوسته، هماهنگ و سازمان یافته از ادراکات و ارائه کننده نظرات محسوب می‌گردد و به همین دلیل می‌توان از آن به عنوان یک سیستم نام برد و از طرف دیگر با در نظر گرفتن طبیعت و جوهر آن که تجلی بخش نظرات است، ایدئولوژی به عنوان ابزار کنش تاریخی نیز محسوب می‌گردد. به عبارت دیگر، ایدئولوژی به وسیله مبشرین و کسانی که سعی دارند اثراتی بر جریان تاریخی جامعه خود بگذارند، ارائه می‌شود و اشاعه می‌یابد و بدین ترتیب موجب تغییرات یا تحولاتی در جامعه می‌گردد. البته ایدئولوژی در حوزه الهیات و معارف اسلامی یک تئوری کلی درباره جهان هستی همراه با یک طرح جامع، هماهنگ و منسجم است که راه انسان را در زندگی مشخص می‌کند و هدف آن سعادت و تکامل اوست. به عبارت دیگر مجموعه‌ای از بایدها و نبایدها در زندگی و رفتار انسان است که مایه سعادت و کمال انسان در دنیا و آخرت می‌گردد در ایدئولوژی بینش‌ها، گرایش‌ها، روش‌ها و کنش‌های انسان مشخص می‌شوند و شکل می‌گیرند. به صورت دیگر می‌توان سیستم کلی احکام عملی یک دین را ایدئولوژی به حساب آورد و سیستم عقیدتی و اصولی آن را جهان‌بینی آن دین محسوب نمود. ایدئولوژی به افراد یک جامعه این امکان را می‌دهد که موقعیت خود را بهتر تعریف نمایند و بهتر معنی و مفهوم آن را درک کنند. ایدئولوژی به آن‌ها می‌گوید که چرا و به وسیله چه کسانی استثمار شده‌اند، چرا عقب‌مانده هستند، چرا سفیدها خودشان را برتر می‌دانند، چرا باید تغییراتی را برای بهبود اوضاع مردم و جامعه ایجاد کرد و از این قبیل... ایدئولوژی یک فلسفه زندگی انتخابی آگاهانه آرمان خیز مجهز به منطق است و چیزی که بشر را وحدت و جهت می‌بخشد و آرمان مشترک می‌دهد و ملاک خیر و شر و باید و نباید برای او می‌گردد. ایدئولوژی در دو معنای عام و خاص به کار برده می‌شود. اگر در معنای عام به کار رود مترادف مکتب است و مجموعه رهنمودهای کلی مکتب را چه در بعد اندیشه و چه در بخش عمل در بر می‌گیرد و اگر در معنای خاص به کار رود تنها بخشی از مکتب را که به رفتار انسان و دستورالعمل های باید و نبایدها مربوط میشود، در بر می‌گیرد و در این صورت در مقابل جهان‌بینی خواهد بود.

ایدئولوژی دو نوع است: انسانی و گروهی

در ایدئولوژی‌های انسانی مخاطب آن‌ها نوع انسان است نه قوم یا نژاد، طبقه خاص و داعیه نجات نوع انسان را دارد نه نجات و رهایی گروه یا طبقه خاص و طرحی را که ارائه می‌دهد شامل همه انسان‌هاست نه دسته مخصوص، پشتیبان و حامیانی که طلب می‌کند از میان همه قشرها گروه‌ها و طبقات است نه یک قشر یا گروه معین.

اما در ایدئولوژی گروهی بر عکس مخاطبش گروه یا طبقه و قشر خاص است و داعیه رهایی و نجات و یا سیادت و برتری همان گروه را دارد و مخاطبش تنها همان گروه است و طرح آن نیز ویژه همان گروه است و همان گروه ویژه نیز پشتیبان و حامی آن می‌باشند. ایدئولوژی اسلامی از نوع ایدئولوژی انسانی است و خاستگاه آن فطرت انسان است، به همین خاطر مخاطب اسلام الناس، عموم مردم است نه طبقه یا گروه خاص و اسلام توانسته از میان همه گروه‌ها حامی و پشتیبان جلب کند.

رابطه جهان‌بینی و ایدئولوژی

این‌ها همه «چرا» دارد. تو می گویی این‌چنین باش، چرا باید این‌چنین باشم و آنچنان نباشم؟ می گویی این‌چنین زندگی کن، چرا این‌چنین زندگی کنم؟ چرا آنچنان زندگی نکنم؟ می گویی این‌چنین بشو، این‌چنین خود را بساز، این‌چنین هدف انتخاب کن، این چراها را «جهان‌بینی» پاسخ می‌دهد، می‌گوید: وقتی من می گویم این‌چنین باش، چون هستی این‌چنین است، ساختمان جهان این‌چنین است، انسان چنین موجودی است، جامعه چنین حقیقتی و ماهیتی دارد، چنین قوانین و سننی دارد، روان انسان چنین هویت و چنین قوانین و سننی دارد، جهان این‌چنین و آن چنان است. جهان‌بینی به ما خبر می‌دهد از اینکه چه هست، چه نیست، چه قانونی بر جهان و بر انسان حاکم است، چه قانونی بر جهان و بر انسان حاکم است، چه قانونی بر جامعه حاکم است، حرکت‌ها به سوی چه جهتی است، طبیعت چگونه حرکت دارد و اصلاً هستی چیست. هر طور که ما در مورد جهان‌بینی فکر کنیم ناچار ایدئولوژی ما تابع جهان‌بینی ما خواهد بود.مثلاً امکان ندارد که انسان، جهان را ماده محض بداند و انسان را مادی محض، ولی برای زندگی در جهان جاوید هم فکر کند که اگر می‌خواهی سعادت جاوید داشته باشی، چنین و چنان باش؛ دیگر سعادت جاویدی در کار نیست. این است که می‌گویند ایدئولوژی زاده جهان‌بینی است. جهان‌بینی به منزله زیربنای فکر است و ایدئولوژی به منزله رو بنا؛ یعنی در یک دستگاه فکر و اندیشه، جهان‌بینی حکم طبقه زیرین و ایدئولوژی حکم طبقه روئین را دارد که بر اساس آن و بنا بر اقتضائات آن ساخته شده است. اگر بخواهیم به تعبیر علمای قدیم خودمان بیان کنیم، باید این‌طور بگوییم که ایدئولوژی حکمت عملی است و جهان‌بینی حکمت نظری؛ حکمت عملی زاده حکمت نظری است، نه حکمت نظری زاده حکمت عملی.

ایدئولوژی‌ها و مکتب‌ها زاده جهان‌بینی‌ها هستند. تکیه‌گاه ایدئولوژی‌ها، جهان‌بینی‌ها هستند. جهان‌بینی یعنی نوع برداشت، تفسیر و نوع تحلیلی که یک انسان درباره هستی و جهان و درباره انسان و جامعه و تاریخ دارد. افراد و گروه‌ها، جهان‌بینی‌هاشان مختلف است، یعنی یک گروه جهان را یک گونه تفسیر می‌کند و گروه دیگر به گونه دیگر. اگر جهان‌بینی مختلف باشد، ایدئولوژی مختلف است، چون تکیه‌گاه و پایه‌ای که ایدئولوژی از جنبه فکری بر آن استوار است جهان‌بینی است، زیرا ایدئولوژی یعنی مکتبی که بایدها و نبایدها را مشخص می‌کند، مکتبی که انسان را به یک هدفی دعوت می‌کند و برای رسیدن به آن هدف راهی ارائه می‌دهد. ایدئولوژی می‌گوید: چگونه باید بود، چگونه باید زیست، چگونه باید شد، چگونه باید ساخت (آز ماده سازندگی)، یعنی خود را چگونه باید بسازیم. ایدئولوژی به این امور پاسخ می‌دهد، می‌گوید: این‌چنین باش، این‌چنین زندگی کن، این‌چنین بشو، این‌چنین خود را بساز، این‌چنین جامعه خود را بساز.

تفاوت اصلی انسان و حیوان در جهان شناسی

جهان‌بینی به معنی جهان شناسی است و به مسئله معروف "شناخت" مربوط می‌شود. شناخت از مختصات انسان است، بر خلاف احساس که از مشترکات انسان و سایر جانداران است، لهذا جهان شناسی نیز از مختصات انسان است و به نیروی تفکر و تعقل او بستگی دارد. برتری انسان از سایر جانداران، در شناخت جهان، یعنی نوعی بینش عمیق درباره جهان است حیوان فقط جهان را احساس می‌کند، اما انسان علاوه بر آن، جهان را تفسیر می‌کند.

بسیاری از حیوانات از نظر جهان احساسی از انسان پیشرفته‌ترند، یا از نظر اینکه مجهز به بعضی حواس‌اند که انسان فاقد آن حس است آنچنان که گفته می‌شود برخی پرندگان از نوعی حس رادار برخوردارند، و یا در حواس مشترک با انسان از انسان بسی حساس‌ترند آنچنان که در باصره عقاب، شامه سگ یا مورچه و سامعه موش گفته می‌شود. احساس یک چیز غیر از شناخت آن است یک صحنه را، یک نمایش را همه کسان می‌بینند و یکسان می‌بینند، اما فقط افراد معدودی آن را تفسیر می‌کنند و احیاناً مختلف تفسیر می‌کنند.

انواع جهان‌بینی

هدف این کتاب تبیین عقاید اسلامی است که اصطلاحاً "اصول دین" نامیده می‌شود. از این روی، لازم است قبل از هر چیز توضیح مختصری پیرامون واژه‌ی "دین" و واژه‌های مناسب با آن بدهیم زیرا چنانکه در علم منطق بیان‌شده، جایگاه "مبادی تصوّری" (=تعریفات) قبل از سایر مطالب است.

دین واژه‌ای است عربی که در لغت به معنای اطاعت و جزا و ... آمده ، و اصطلاحاً به معنای اعتقاد به آفریننده‌ای برای جهان و انسان، و دستورات عملی متناسب با این عقاید است. از این روی، کسانی که مطلقاً معتقد به آفریننده‌ای نیستند و پیدایش پدیده‌های جهان را تصادفی، و یا صرفاً معلول فعل‌وانفعالات مادی و طبیعی می‌دانند "بی دین" نامیده می‌شوند. اما کسانی که معتقد به آفریننده‌ای برای جهان هستند هر چند عقاید و مراسم دینی ایشان، توأم با انحرافات و خرافات باشد "با دین" شمرده می‌شوند. و براین اساس، ادیان موجود در میان انسان‌ها به حق و باطل، تقسیم می‌شوند، و دین حق عبارت است از: آیینی که دارای عقاید درست و مطابق با واقع بوده، رفتارهایی را مورد توصیه و تأکید قرار دهد که از ضمانت کافی برای صحت و اعتبار برخوردار باشند.

اصول و فروع دین

با توجه به توضیحی که درباره‌ی مفهوم اصطلاحی دین، داده شد روشن گردید که هر دینی دست کم از دو بخش تشکیل می‌گردد: 1- عقیده یا عقایدی که حکم پایه و اساس و ریشه‌ی آن را دارد . 2- دستورات عملی که متناسب با آن پایه یا پایه‌های عقیدتی و برخاسته از آن‌ها باشد. بنابراین، کاملاً بجاست که بخش عقاید در هر دینی "اصول" و بخش احکام عملی "فروع" آن دین نامیده شود چنانکه دانشمندان اسلامی، این دو اصطلاح را در مورد عقاید و احکام اسلامی بکار برده‌اند.

جهان‌بینی و ایدئولوژی

واژه‌های جهان‌بینی و ایدئولوژی به معنای کمابیش مشابهی بکار می رود. از جمله معانی جهان‌بینی این است: "یک سلسله اعتقادات و بینش‌های کلی هماهنگ درباره‌ی جهان و انسان و بطورکلی درباره هستی" و از جمله معانی ایدئولوژی این است: "یک سلسله آراء کلی هماهنگ درباره رفتارهای انسان. طبق این دو معنی می‌توان سیستم عقیدتی و اصول هر دین را جهان‌بینی آن دین، و سیستم کلی احکام عملی آن را ایدئولوژی آن به حساب آورد و آن‌ها را بر اصول و فروع دین تطبیق کرد. ولی باید توجه داشت که اصطلاح ایدئولوژی شامل احکام جزئی نمی‌شود چنانکه جهان‌بینی نیز شامل اعتقادات جزیی نمی‌گردد.

نکته دیگر آنکه: گاهی کلمه ایدئولوژی به معنای عامی بکار می رود که شامل جهان‌بینی هم می‌شود.

دین حق عبارت است از: آیینی که دارای عقاید درست و مطابق با واقع بوده، رفتارهایی را مورد توصیه و تأکید قرار دهد که از ضمانت کافی برای صحت و اعتبار برخوردار باشند

جهان‌بینی الهی و مادی

در میان انسان‌ها انواعی از جهان‌بینی وجود داشته و دارد ولی همگی آن‌ها را می‌توان بر اساس پذیرفتن ماوراء طبیعت و انکار آن، به دو بخش کلی تقسیم کرد: جهان‌بینی الهی، و جهان‌بینی مادی

پیرو جهان‌بینی مادی در زمان سابق بنام "طبیعی" و "دهری" و احیاناً "زندیق" و "ملحد" نامیده می‌شد و در زمان ما "مادی" و "ماتریالیست" نامیده می‌شود.

مادی گری نحله‌های مختلفی دارد و مشهورترین آن‌ها در عصر ما "ماتریالیسم دیالکتیک" است که بخش فلسفی مارکسیسم را تشکیل می‌دهد.

ضمناً روشن شد که دایره‌ی کاربرد "جهان‌بینی" وسیع‌تر از عقاید دینی است زیرا شامل عقاید الحادی و ماده رایانه نیز می‌شود. چنانکه واژه ایدئولوژی نیز اختصاص به مجموعه احکامی دینی ندارد.

ادیان آسمانی و اصول آن‌ها

درباره‌ی کیفیت پیدایش ادیان مختلف، در میان دانشمندان تاریخ ادیان و جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی، اختلافاتی وجود دارد. ولی بر اساس آنچه از مدارک اسلامی به دست می‌آید باید گفت: تاریخ پیدایش دین، همزمان با پیدایش انسان است و اولین فرد انسان(حضرت آدم ,ع,) پیامبر خدا و منادی توحید و یگانه پرستی بوده، و ادیان شرک آمیز همگی در اثر تحریفات و اعمال سلیقه‌ها و اغراض فردی و گروهی پدیده آمده است.

ادیان توحیدی که همان ادیان آسمانی و حقیقی هستند  دارای سه اصل کلی مشترک می‌باشند :

1- اعتقاد به خدای یگانه.

2- اعتقاد به زندگی ابدی برای هر فردی از انسان در عالم آخرت و دریافت پاداش و کیفر اعمالی که در این جهان انجام داده است.

3- اعتقاد به بعثت پیامبران از طرف خدای متعال برای هدایت بشر به سوی کمال نهایی و سعادت دنیا و آخرت.

این اصول سه‌گانه، در واقع پاسخ‌هایی است به اساسی‌ترین سؤالاتی که برای هر انسان آگاهی مطرح می‌شود: مبدأ هستی کیست ؟ پایان زندگی چیست ؟ از چه راهی می‌توان بهترین برنامه‌ی زیستن را شناخت ؟  و اما متن برنامه‌ای که از راه تضمین‌شده وحی، شناخته می‌شود همان ایدئولوژی دینی است که برخاسته از جهان‌بینی الهی است.

عقاید اصلی، لوازم و ملزومات و توابع و تفاصیلی دارد که مجموعاً سیستم عقیدتی دین را تشکیل می‌دهد و اختلاف در این‌گونه اعتقادات، موجب پیدایش ادیان و فرقه‌ها و نحله‌های مذهبی مختلف شده است. چنانچه اختلاف در نبوت بعضی از انبیاء الهی و تعیین کتاب آسمانی معتبر، عامل اصلی اختلاف بین ادیان یهودی و مسیحی و اسلام شده و اختلافات دیگری را در عقاید  و اعمال، به دنبال آورده است که بعضاً با اعتقادات اصلی، سازگار نیست. مانند اعتقاد به تثلیث مسیحی که با توحید، وفق نمی‌دهد هر چند مسیحیان در صدد توجیه آن برآمده‌اند همچنین اختلاف در کیفیت تعیین جانشین پیامبر که باید از طرف مردم تعیین شود عامل اصلی اختلاف بین شیعه و سنی در اسلام شده است.

در میان انسان‌ها انواعی از جهان‌بینی وجود داشته و دارد ولی همگی آن‌ها را می‌توان بر اساس پذیرفتن  ماوراء طبیعت و انکار آن، به دو بخش کلی تقسیم کرد :

جهان‌بینی الهی و جهان‌بینی مادی

توحید و نبوت و معاد، اساسی‌ترین عقاید در همه ادیان آسمانی است ولی می‌توان عقاید دیگری را که یا از تحلیل آن‌ها به دست می‌آید، یا از توابع آن‌ها است طبق اصطلاح خاصی جزء عقاید اصلی به حساب آورد، مثلاً می‌توان اعتقاد به وجود خدا را یک اصل، و اعتقاد به وحدت او را اصل دوم شمرد، یا اعتقاد به نبوت پیغمبر خاتم (ص) را اصل دیگری از اصول دین اسلام شمرد. چنانکه بعضی از دانشمندان شیعه "عدل" را که یکی از عقاید فرعی توحید است اصل مستقلی شمرده‌اند و  "امامت" را که از توابع نبوت است اصل دیگری محسوب داشته‌اند. در حقیقت، استعمال واژه "اصل" در مورد این‌گونه اعتقادات، تابع اصطلاح و قرارداد است و جای بحث و مناقشه ندارد.

بنابراین، واژه "اصول دین" را می‌توان به دو معنای عام و خاص بکار برد : اصطلاح عام آن در برابر "فروع دین" و بخش احکام بکار می رود و شامل همه عقاید معتبر می‌شود. و اصطلاح خاص آن، به اساسی‌ترین عقاید، اختصاص می‌یابد. نیز می‌توان تعدادی از عقاید مشترک بین همه ادیان آسمانی مانند اصول سه‌گانه (توحید، نبوت، معاد) را "اصول دین" – به طور مطلق – و آن‌ها را با اضافه یک یا چند اصل دیگر "اصول دین و مذهب" یا "اصول عقاید یک مذهب" به حساب آورد. ازجمله تحریف‌های که در بعضی از ادیان آسمانی برای جلب رضایت جباران و ستمگران انجام‌گرفته این است که دایره‌ی دین را محدود به رابطه انسان باخدا و احکام دین را منحصر به مراسم مذهبی خاصی کرده‌اند و مخصوصاً سیاست و تدبیرامورجامعه را خارج از قلمرو دین معرفی نموده‌اند در صورتی که هر دین آسمانی عهده‌دار بیان همه مطالبی است که مورد نیاز افراد جامعه  برای رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی‌شان است و عقل انسان‌های عادی برای شناختن آن‌ها کافی نیست،  چنانکه توضیح این مطلب در جای خودش خواهد آمد. و آخرین پیامبری که از طرف خدای متعال مبعوث می‌شود می‌بایست معارف و دستوراتی را که تا پایان جهان مورد نیاز انسان‌هاست در اختیار ایشان قرار دهد و از این روی بخش مهمی از تعالیم اسلام مربوط به مسائل اجتماعی و اقتصادی و سیاسی است.

افراد(انسان‌ها)نسبت به خداباوری دو دسته هستند :

الف- خداباوران : این‌ها کسانی هستند تلاش نموده‌اند و خداوند را از راه‌های گوناگون در حد قابل‌قبول برای خود شناخته‌اند(به یک حدی از شناخت دست‌یافته‌اند)و در واقع استراتژی ترین(راهبرد) اقدام یک مخلوق(انسان) باور به وجود خداوند متعال با تمام و کمال صفات اوست چرا که، حیات ، ممات، همه امور و مسائل او بستگی و بر مدار شناخت و باور او نسبت به خدا قرار و مدار می‌گیرد و به عملی کردن دستورات خداوند فکر می‌کنند.

ب- غیر خداباوران : این‌ها هنوز آن طور که باید و شاید خدا را باور نداشته و یا در همان حد انسان باوری مانده‌اند و در واقع به این سطح از بلوغ نرسیده‌اند و شاید محور همه چیز را انسان یا خود می‌پندارند و در سیر مراحل زندگی سر گمی‌های دارند.

متکلمان اسلامی از دیرباز برای لزوم گام نهادن در طریق خداشناسی به دو اصل تکیه کرده‌اند :

1- دفع ضرر محتمل : هر فرد خردمندی آن احتمال را می پذیرذ که در صورت عدم پیروی از دین، دچار کیفر و عقاب آخروی شود پس برای جلوگیری از این ضرر احتمالی بهتر است در جستجوی خدا باشد و خود را از عذاب آخروی برهاند.

2- وجوب شکر منعم :چون منشأ همه نعمات انسان که به نعمت‌های خود افتخار می‌کند و یا شاید به رخ دیگران می‌کشاند صاحب اصلی این نعمات خود خداوند است لذا باید در این مسیر گام بردارد.

خدا یابی : شناخت موجودیت خداست.

خداشناسی : شناخت اوصاف و افعال الهی و رابطه‌ی خداوند با انسان و جهان است.

عمده‌ترین راه‌های عمومی خدایابی :

الف- راه دل(فطرت) : اهل دل و افراد روشن‌ضمیر معتقدند با پاکی دل و درون از آلودگی‌ها و گناهان و یا با بر طرف کردن پرده‌های حجاب ناشی از انجام گناه می‌توان به وجود خدا پی برد و او را شناخت. در پرتو عبادت خالصانه و تهذیب نفس، صفات جمال و جلال الهی را با چشم ذل می‌توان نظاره کرد.

خداشناسی در این مقطع به دلیل وجود بستر مناسب(دل انسان) و نبود موانع موجب شکوفا شدن خدایابی در انسان می‌شود. حضرت حافظ در این خصوص چنین می‌گوید :

میان عاشق و معشوق هیچ حایل نیست / تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز

مثالی برای زمانی که پرده‌های سیاه گناه از جلوی چشم(فطرت) انسان کنار می رود :

هنگامی که بر سوار بر کشتی شوند، خدا را با اخلاص می‌خوانند (و غیر او را فراموش می‌کنند)؛ امّا هنگامی که خدا آنان را به خشکی رساند و نجات داد، باز مشرک می‌شوند.

ب- راه علم(طبیعت) : این است که انسان از طریق حس و علوم تجربی و طبیعی، نظم پیچیده یا تدبیر حیرت‌انگیزی را که در دل طبیعت تحقق دارد کشف کند و از طریق آن به وجود ناظم دانا و حکیمی که از این نظام بس پیچیده و شگفتی‌آفرین، غرض و غایتی متعالی را خواهان است، پی ببرد. و با خدا و بعضی از اوصافش از این طریق آشنا گردد. برهان نظم یا اتقان صنع از این دسته براهین است. توده مردم از این راه متأثرند و بهتر آن را می­پذیرند. اما خواص، عمدتاً راه فطرت یا فلسفه را ترجیح می­دهند.

ج- راه عقل(فلسفه) : این است که از طریق قوانین عقلی محض و پیچیده بتواند به خدای متعال راه ببرد و اوصاف کمال و جمال و جلال او را بهتر بشناسد. که این راه نیاز به پرورش عقل در سطح بالایی دارد و عقل پخته و مأنوس با اصول برهانی را می­طلبد. مثلاً از راه برهان امکان و وجوب، وجود واجب‌الوجود را -که همان خداست- کشف می­کند و به یقین عقلی می­رسد. یعنی از طریق کشف فقر این عالم و نیاز آن به یک موجود غنی مطلق- که از هر جهت از هر موجود دیگری بی­نیاز است- به خدا می­رسد. و از طریق وجوب وجودش و غنای ذاتی‌اش، اوصاف کمالی دیگرش را استنتاج می­کند. معرفت فیلسوفان عقل گرا از این طریق به دست می­آید.  

   هر یک از راه‌های قلبی، علمی و عقلی از جهاتی برتری دارد. راه دل و فطرت از نظر شخصی کاملترین راه­هاست و اهل عرفان این روش را می­پسندند که لذت بخشتر و روشنتر و ایمان زاتر است. اما قابلیت تعلیم و تعلم عادی را ندارد و هرکس خودش باید تجربه کند و بیابد. راه مطالعه حسی و علمی خلقت از نظر سادگی و روشنی و عمومیت، بهترین راههاست. استفاده از این راه نه به قلبی صاف و احساساتی عالی نیازمند است و نه به عقلی مجرد و استدلالی و پخته و آشنا به اصول برهانی. اما این راه ما را به منزل اول می­رساند. به اینکه عالم ماده مخلوق یک قدرت مافوق طبیعی است و این برای شناخت خدا کافی نیست؛ زیرا نمی­تواند اوصاف خاص خدا مثلِ علم  و قدرت مطلق و غیر مخلوق بودن او را اثبات کند. راه فلسفه و عقل مشکل و پرپیچ و خم است اما از این نظر که می­تواند خدا و صفات مهم او از قبیل علم و قدرت مطلق و غیر آن را اثبات کند و قابلیت تعلیم و تعلم دارد، کاملتر است. اما پیچیده و انتزاعی است و هرکسی نمی­تواند مقدمات لازم برای درک معارف فلسفی درباره خدا را داشته باشد؛ مثلاً این آیات که مبین بعضی از اوصاف خداست فقط با فلسفه قابل اثبات است: «الله الصمد»، «هو بکل شئ علیم»، «و الله علی کل شی قدیر».  راه‌های خداشناسی در طول تاریخ متنوع و متعدد بوده است. بین این راه‌ها فرق­هایی هست که به اختصار شرح دادیم. در بین متفکران جهان غرب نه راه برای خداشناسی پیموده شده که در هر راه ممکن است چند دلیل مندرج باشد پس نه راه به معنای نه دلیل نیست بلکه به معنای نه دسته دلیل است. این براهین برخی صحیح هستند و بعضی ناقص و نیاز به براهین دیگر دارند تا آن‌ها را تکمیل کند و گروهی هم اصولاً باطل­اند و در حقیقت برهان نیستند.

برهان وجوب و امكان

    

  اين برهان، يكي از براهين معروف و متقن عقلي در باب اثبات وجود خداست، كه در آثار ابن‌سینا‌ به طور جدی مطرح شده‌، لذا نام ديگر آن، «برهان سينوي» است. اين برهان از ابتكارات فارابي بوده و ابن‌سینا اين برهان را از فارابي اقتباس كرده است چنان چه، عبدالرحمن بدوي در؛ «موسوعة الفلسفه» تقرير فارابي از اين برهان را ذكر كرده است.

 

برهان وجوب و امكان بر چند مقدمه استوار است:

   الف- تعريف واجب‌الوجود و ممکن‌الوجود :

  هر موجودي كه نسبت آن با وجود در نظر گرفته شود، از دو حال خارج نيست: يا اتصاف او به وجود، ضروري است، به گونه‌اي كه اساساً انفكاك وجود از آن قابل تصوّر نيست (واجب‌الوجود) و يا آن كه اتصاف او به وجود ضرورتي ندارد و مي‌توان تصور كرد كه رابطۀ آن با وجود گسسته شود. (ممکن‌الوجود)

  جهت تقريب ذهني مطلب مي‌توان از اين تشبيه استفاده كرد؛ رابطۀ واجب‌الوجود و ممکن‌الوجود با وجود، رابطه شكر و آب شيرين است، شيريني شكر هرگز از آن جدا نمي‌شود و شکر غیر شیرین قابل تصور نيست امّا آب مي‌تواند هم شيرين باشد و هم شيرين نباشد و براي شيرين شدن آن، لازم است شيريني از خارج به آن اعطا شود.

  در نظر متكلمين و فيلسوفان اسلامي، واجب‌الوجود همان خداوند است و ساير موجودات  همگي ممکن‌الوجودند.

  ب- اصل عليّت:

  مفاد اصل عليّت آن است كه «هر موجود ممكنی نيازمند علّت است» بر اين اساس قانون عليّت، قضيه‌اي عقلي و بديهي است كه تصور موضوع و محمول آن براي تصديق آن كفايت مي‌كند. شيء ممكن شيئي است كه نسبت آن با وجود و عدم يكسان باشد. بنابراين، چنين شيئي براي آن كه وجود پيدا كند نيازمند مُرجِّح است و اين مرجح، همان علّت است.

   ج- امتناع تسلسل:

  مقصود از تسلسل آن است كه سلسلۀ علت‌ها و معلول‌ها تا بي‌نهايت پيش رود و هيچ‌گاه به يك علّت نخستين ختم نشود. بر اساس اصل امتناع تسلسل وجود چنين سلسله نامتناهي محال است.

   د- امتناع دور:

  مقصود از دور آن است كه شيئ با يك يا چند واسطه، علّت خودش باشد. دور را در صورت اوّل، دور صريح و در صورت دوّم، دور مُضمر مي‌نامند.

 

  امتناع دور، در هر دو صورت یادشده، امري مسلم و روشن است.

تقرير برهان:

  ترديدي نيست كه در جهان هستي، في‌الجمله موجودي هست كه مي‌توانيم از آن سخن بگوييم. اين موجود يا واجب‌الوجود است و يا ممکن‌الوجود. در صورت اوّل، واجب‌الوجود (خداوند) ثابت مي‌شود. اما در صورت دوّم، بنابر اصل عليّت، نيازمند علّت خواهد بود. حال اگر علّت مزبور، خود، ممکن‌الوجود و معلول علّت سومي باشد و اين سلسله تا بي‌نهايت ادامه يابد، لازم مي‌آيد كه تسلسل رخ دهد درحالی‌که گفتيم تسلسل امري محال است. احتمال ديگر آن است كه ممكنِ مفروض، بي‌واسطه يا باواسطه، معلول علّتي باشد كه خودش معلول آن موجود ممكن است. اين احتمال نيز باطل است؛ زيرا مستلزم دور است و همان‌گونه كه گفته شد، وقوع دور نيز مانند تسلسل عقلاً محال است.

  بدين ترتيب تنها احتمالي كه باقي مي‌ماند آن است كه موجود ممكن مورد بحث ما، بي‌واسطه يا با واسطه، معلولِ علّتي باشد كه آن علّت، معلولِ شيء ديگري نيست. در اين صورت، علّتِ مزبور، واجب‌الوجود است و بار ديگر وجود واجب‌الوجود ثابت مي‌شود.

  برهان وجوب و امكان با تقرير فلسفي و پيچيدۀ آن در قرآن كريم مطرح نشده است، با اين حال، در برخي آيات به نحوي سخن از وابستگي و نيازمندي وجودي موجودات به خداوند به ميان آمده است كه مي‌توان آن را اشاره‌اي به آن دسته از براهين عقلي دانست كه مبناي آن‌ها وابستگي جهان ممكنات به خداوندي است كه خود به هيچ موجودي وابستگي ندارد. براي نمونه، در سورۀ فاطر مي‌خوانيم:

 

«يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ» (فاطر/15)

«(اي مردم! شما همگي) نيازمند به خدایيد؛ تنها خداوند است كه بي‌نياز و شايستۀ هر گونه حمد و ستايش است»

 

  بديهي است كه «فقر» در اين آيه، معناي بسيار گسترده‌اي دارد و شامل انحاي نيازهاي ممكنات به خداوند مي‌شود كه مهم‌ترين آن‌ها، «وابستگي وجودي» آن‌هاست.

 

 امكان شناخت صفات خدا

یكی از مسائل مهم در مورد صفات خداوند این است كه آیا انسان می­تواند صفات الهی را بشناسد یا آنكه این صفات برای انسان ناشناخته­اند. در پاسخ به این سئوال، سه نظریه اساسی وجود دارد:

 

1. نظریه اهل تعطیل

  بر طبق این دیدگاه، عقل انسان راهی به شناخت اوصاف الهی ندارد و تنها كار ممكن آن است كه اجمالاً به ثبوت صفات مذكور در قرآن و روایات برای خداوند اعتراف كنیم و به آن ایمان بیاوریم، درحالی‌که از حقیقت معانی این صفات آگاهی نداریم. روش این گروه را از آن رو كه به معطل ماندن عقل و ادراك انسان در راه شناخت اوصاف الهی حكم می­كنند،‌ روش «تعطیل» و پیروان آن را « معطله » می­نامند.

  دلیل این گروه بر روش خودشان آن است كه انسان مفاهیمی را كه با آن‌ها سر و كار دارد، از موجودات محدود و محسوس پیرامون خود انتزاع می­كند و جایز نیست این مفاهیم را به خدا نسبت دهد، زیرا خداوند هیچ شباهتی با مخلوقات ندارد. او موجودی قائم به ذات و غنی و هستی مطلق است درحالی‌که دیگر موجودات ممكن­الوجود و ناقص و محدودند. بنابراین ما حق نداریم كه صفات و مفاهیمی را كه از مخلوقات گرفته­ایم،‌ به خدا نسبت دهیم. و از آنجا كه مفاهیم دیگری غیر از این مفاهیم مأخوذ از موجودات امكانی در اختیار ما نیست، چاره­ای جز این نداریم كه در مورد اوصاف الهی سكوت كرده، به تصدیق اجمالی اوصافی كه در قرآن و روایات وارد شده است، بسنده كنیم. چنان كه از سفیان بن عیینه نقل‌شده كه گفت: تفسیر آنچه در كتاب الهی (قرآن) خداوند خود را به آن توصیف كرده این است كه آن را تلاوت كنیم و بر آن سكوت اختیار كنیم.

  در نظر این گروه حداكثر كاری كه در توصیف خداوند از عقل برمی­آید آن است كه مفاهیم و اوصافی را كه از نقص و محدودیت حكایت دارند از ذات الهی سلب كنیم. بر این اساس معنای این سخن كه « خدا عالم است » یا « خدا قادر است » بیش از این نیست كه خدا جاهل یا عاجز نیست. به بیان دیگر، آنچه در قالب صفات ثبوتی طرح می‌شود در حقیقت چیزی جز سلب پاره­ای مفاهیم عدمی دال بر نقص و ضعف از ذات الهی نیست. بنابراین، عقل ما نمی­تواند وصفی را برای خدا اثبات كند و از این رهگذر، به درك حقایق مربوط به ذات خداوند دست یابد، بلكه صرفاً حكم می­كند كه ذات خداوند از هر نقص و محدودیتی منزه است.

 

نقد و بررسی

در نقد این نظریه می­توان به مطالب زیر اشاره كرد :

1.  هنگامی كه انسان اوصافی همچون وجود، علم،‌ قدرت، حیات، و... را به خداوند نسبت می­دهد، به صورت بدیهی فهمی از آن‌ها دارد و آن‌ها را از همدیگر تمییز می­دهیم. لذا اگر كسی بگوید كه ما هیچ معنایی از این صفات نمی­فهمیم، ‌بر خلاف بداهت سخن گفته است.

2.  تفاوت خالق و مخلوق بدین معنا نیست كه هر صفتی كه درباره مخلوق صدق می­كند درباره خالق صدق نكند بلكه تفاوت این دو در وجوب و امكان، قدم و حدوث ذاتی، تناهی و لایتناهی، و در بالذات و بالغیر بودن است. بر این اساس خداوند و انسان هر دو عالم‌اند و علم نیز چیزی جز آگاهی نیست ولی خداوند عالم بالوجوب است و انسان عالم بالامكان، علم او قدیمی است ولی علم انسان حادث، علم او مطلق است و به همه چیز علم دارد ولی علم انسان محدود.

3.  طبق مبنای دیدگاه تعطیل،‌ معنای جمله «  خدا موجود است» این است كه خداوند معدوم نیست اما نمی­توانیم بگوییم خداوند واقعاً موجود است، . معنای جمله «خدا واحد است» این است كه خداوند متعدد نیست ما  نمی­توانیم بگوییم كه خداوند واقعاً یگانه است زیرا مستلزم تشبیه خداوند به مخلوقات است. بدیهی است كه تفسیر جملات فوق بدین صورت،‌ نوعی انكار خدا و یگانگی اوست. 

4.  قرآن كریم از یك سو انسان را به تدبر و تأمل در آیات خود فرمان می­دهد و از سوی دیگر آیات متعددی از قرآن به بیان اوصاف و اسمای الهی می‌پردازد. اگر بر طبق مبنای دیدگاه تعطیل انسان از این اوصاف الهی معنایی را درنیابد،‌ دیگر دستور به تدبر در این­گونه آیات وجهی نخواهد داشت؛ زیرا تدبر در مورد چیزی كه برای انسان ناشناخته است،‌ معنایی ندارد. بنابراین می­توان گفت كه روش قرآن در ذكر اوصاف الهی با نظریه تعطیل ناسازگار است و بر بطلان آن گواهی می­دهد.

 

2. نظریه اهل تشبیه

  این گروه معتقدند كه تفاوت اساسی بین اوصاف خدا و اوصاف مخلوقات نیست و آن دسته از صفاتی كه هم بر خدا و هم بر مخلوقات او مانند انسان،‌ اطلاق می­گردند، معنای واحد و مشتركی دارند كه در هر دو یکسان‌اند. چون اینان اوصاف خدا را به اوصاف مخلوقات تشبیه می­كنند به اهل تشبیه یا مشبهه مشهورند. این دسته تا آنجا پیش‌رفته‌اند كه برای خدا اعضا و جوارح جسمانی مانند دست و پا و سر و گوشت و خون در نظر گرفته­اند.

 

نقد و بررسی

1.  خدایی كه دارای اعضا و جوارح مادی است،‌ مركب و نیازمند اعضا و در نتیجه مخلوق و وابسته است و نیازمندی و مخلوق بودن با خالق بودن و بی­نیازی خداوند سازگار نیست.

2.  آیاتی از قرآن كریم بیانگر این مطلبند كه شناخت ذات و اوصاف الهی به گونه كامل در قلمرو شناخت انسانی نیست :

« لا یحِیطُونَ بِهِ عِلْماً » (طه110)

          «آن‌ها به ذات حق تعالی احاطه ندارند.»

         «  سُبْحانَهُ وَ تَعالی‏ عَمَّا یصِفُون ‏»(انعام100)

          « خدا منزه و برتر است از آنچه توصیف می‏كنند.»

 

3. نظریه اثبات بدون تشبیه

  این دیدگاه بر نفی مسلك تعطیل و تشبیه استوار بوده و راه سومی را ارائه می­دهد كه با فضای كلی آیات و روایات سازگاری بیشتری دارد. پیروان این نظریه می­كوشند تحلیلی از معنای صفات الهی ارائه دهند كه از یك سو تنزه و تعالی خداوند را از نقایص و محدودیت‌های مخلوقات خود پاس دارد و از سوی دیگر، بر شناخت پذیری اوصاف او صحه گذارد. طبق این دیدگاه لازم است در تحلیل صفات الهی مراحل زیر رعایت شود:

الف) در معنای اوصاف كمالی كه درباره خود یا موجودات پیرامون خود به كار می­بریم، تأمل كرده و تمام قیودی را كه سبب محدودیت آن‌ها می‌شود شناسایی كنیم.

ب) تمامی آن قیدها را از معانی و اوصاف جدا كنیم.

ج) معنایی كه بعد از طی این دو مرحله به دست آمده را به ذات الهی نسبت می­دهیم زیرا از یك سو از نوعی كمال وجودی حكایت می­كند و از سوی دیگر از هر شائبه نقصان و كاستی پیراسته است.

برای مثال ما از طریق دریافت‌های درونی خود و تأمل در اشیای پیرامون خویش به مفهومی از علم دست می­یابیم كه از آن به آگاهی تعبیر می­كنیم. اما این آگاهی در حصار قیود متعددی است؛ از یك سو حادث است به این معنا كه قبلاً وجود نداشته و از سوی دیگر در معرض زوال و نابودی است. علاوه بر این،‌ برای تحصیل بخشی از این آگاهی به ابزار و آلات متوسل شده­ایم و نیز احتمال خطا در آن وجود دارد. قیود یادشده – حدوث، امكان زوال،‌نیاز به ابزار و آلات و خطاپذیری – همگی از اموری­اند كه سبب محدودیت علم می­گردند. در این صورت لازم است ابتدا مفهوم علم و آگاهی را از تمام این قیود پیراسته كنیم . كه در این صورت به معنایی از علم خواهیم رسید كه ازلی، ابدی،‌ بی­نیاز از ابزار و خطاناپذیر است. سپس می­توانیم آن را برای اشاره به علم الهی به كار گیریم. بدین ترتیب از یك سو صفت علم الهی را فهم پذیر ساختیم و از سوی دیگر،‌ تقدس و تعالی خداوند متعال را حفظ كردیم.

  این روش در تحلیل معنایی صفات الهی در برخی روایات مورد تصریح قرار گرفته است. برای نمونه در حدیثی از امام علی(ع) می­خوانیم:

« لم­یطلع العقول علی تحدید صفته و لم‌یحجبها عن واجب معرفته »

« خرد را بر چگونگی اوصاف خود آگاه نساخته (اما) آن‌ها را از از مقدار لازم معرفت خویش محجوب نكرده است.»

 

راه‌های شناخت صفات خدا

 

  دانشمندان اسلامی راههائی را جهت شناخت خدای متعال بیان کرده­اند :

 

الف) عقل :

  عقل مي‌تواند وجود موجودي را كه غني بالذات است، اثبات كند. هنگامي كه بدين امر دست يافت براي اثبات بسياري از صفات ثبوتيه و سلبيه خداوند نيز توانايي مي‌يابد؛ زيرا هر صفتي كه موجب نقص ذات غني بالذات شود، بايد از او سلب گردد. در كتاب تجريدالاعتقاد، از همين روش براي اثبات بسياري از صفات سلبي و ثبوتي بهره جسته است، كه به برخي از آن‌ها اشاره مي‌شود.

کلام خواجه نصيرالدين طوسي

  واجب‌الوجود بودن خداوند دلالت مي‌كند بر اين­كه :

  1) خداوند متعال همواره بوده و باقي است زيرا واجب‌الوجود آن است كه وجود براي او ضروري بوده و عدم بر او روا نباشد.

  2) خداوند شريك ندارد؛ زيرا اگر او شريك داشته باشد آن شريك هم واجب‌الوجود است. پس در واجب‌الوجود بودن مانند يكديگرند. البته هر يك خصوصيتي دارد كه ديگري ندارد. بنابراين هر دو مركب مي‌شوند و تركيب نشانه ضعف و فقر است. بنابراين خدا شريك ندارد.

 

ب) فطرت :

  فطرت راهي است كه با گذر از آن مي‌توان به شناخت پاره‌اي از صفات الهي مانند يگانگي دست يافت فطرت انسان خداوند را يگانه و يكتا مي‌داند و شريك و چند خدايي را بر نمي‌تابد.

 

ج) مطالعۀ جهان طبيعت :

  براي مثال از مطالعه و بررسي نظم در جهان هستي، حيوانات و گياهان و حتي خود انسان آشكار مي‌گردد كه ناظم و خالق هستي بر اساس سنخيت بين علت و معلول بايد از صفت علم و حكمت و قدرت برخوردار باشد. و هم­چنين از انسجام و وحدت حاكم بر جهان هستي مي‌توان به وحدت و توحيد خالق و ناظم هستي پي برد.

البته چنين استنباطي بر اساس قاعدۀ عقلي صورت مي‌گيرد ولي تفاوتي كه با راه نخست دارد اين است كه در راه عقل تمام مقدمات آن عقلي است ولي در اين راه برخي از مقدمات از مشاهدۀ جهان هستی اخذ مي‌شود و نتيجه مي‌گيريم كه جهان منظم است. قرآن و روايات نيز بر اين راه تأكيد مي‌كنند. قرآن مي‌فرمايد:

 

« إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لآيَاتٍ لِّأُوْلِي الألْبَابِ » (آل‌عمران/190)

مسلماً در آفرينش آسمان‌ها و زمين و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌هايي براي خردمندان است.

 

د) كشف و شهود باطني

  انسان بر اثر تكامل روحي و معنوي و كسب فضايل و تقوا به جايي مي‌رسد كه مي‌تواند بسياري از حقايق از جمله، صفات جمال و جلال الهي را از طريق مشاهدۀ قلبي درك كند. چنانچه آيات زير بر آن گواهي مي‌دهد:

 

« يِا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً » (انفال/29)

« اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، اگر  از خدا پروا داشته باشيد براي شما وسيله‌اي جهت جدا ساختن حق از باطل قرار مي‌دهد.»

« وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا » (عنكبوت/69)

«آنانكه در راه ما (با خلوص نيّت) تلاش كنند، قطعاً به راه‌های خود، هدايتشان خواهيم كرد.»

 

ه) مراجعه به آيات و روايات

  منبع هميشه جوشان قرآن و سنّت، حقايق بسيار ژرف و معارف گسترده‌اي را در زمينه خداشناسي و شناخت اوصاف الهي در اختيار بشر قرار مي‌دهد. معارفي كه عقل آدمي به تنهايي از شناخت آن ناتوان است و يا آن­كه با دشواري فراوان به درك آن نائل مي‌‌شود.

  بهره‌گيري از قرآن و روايات براي شناخت اوصاف الهي بر پذيرش مقدماتي استوار است؛ از جمله اثبات وجود خدا، اثبات رسالت پيامبر گرامي اسلام(ص) و اثبات برخي از صفات الهي در(سوره حشر) مانند صدق كه اعتبار قرآن در گرو آن است.براي نمونه، مي‌توان به آيات زير اشاره كرد:

 

 « هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاء الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ » (حشر/23-24)

 

 « او خدايي است كه معبودي جز او نيست، حاكم و مالك اصلي اوست، از هر عيب منزّه است، به كسي ستم نمي‌كند، امنيّت بخش است، مراقب همه چيز است، قدرتمندي شكست‌ناپذير كه با ارادۀ نافذخود هر امري را اصلاح مي‌كند و شايستۀ‌ عظمت است خداوند منزه است از آن چه شريك براي او قرار مي‌دهند. او خداوندي است خالق، آفريننده‌اي بي‌سابقه، و صورت‌گري (بي‌نظير) براي او نام‌هاي نيك است آنچه در آسمان‌ها و زمين است تسبيح او مي‌گويند و او عزيز و حكيم است.»

 

صفات خدا، ثبوتيه، سلبيه، ذاتيه، فعليه

صفات خدا دريك تقسیم‌بندی کلی به دو قسم تقسيم مي‌شوند:

1- صفات ثبوتيه، جماليه، كماليه: مقصود آن دسته از صفاتي هستند كه كمالي از كمالات خداوند را بيان كرده و جنبۀ ثبوتي و وجودي دارند و نبود آن‌ها نوعي نقص براي خدا محسوب مي‌شود. مانند: علم، قدرت، حيات و... از آنجا كه اين صفات با واقعيت ثبوتي و كمالي خود، مايۀ جمال و زيبايي موصوف‌اند «صفات جماليه» نيز ناميده مي‌شوند.

2- صفات سلبيه، جلاليه، تنزيهيه، تقديسيه: آن دسته از صفاتي هستند كه نقص و كاستي را از خدا نفي مي‌كنند. از آنجا كه نقص و كاستي، خود نوعي سلب و نبود كمال است. وقتي ما نبود و سلب كمال را از خدا نفي كنيم به اثبات مي‌رسيم. مثلاً جهل به معناي سلب علم است و سلب جهل به معناي اثبات علم كه خود نوعي كمال است است و به اين ترتيب همۀ صفات سلبيه به صفات ثبوتيه بازگشت مي‌كنند. صفات سلبيه مانند: غير جاهل، غير عاجز و....

  اين صفات از آن جهت كه وجود خدا را از كاستي‌ها منزّه مي‌كنند، صفات تنزيهيّه و تقديسيّه نيز ناميده مي‌شوند و نيز از آن جهت كه شأن خداوند برتر و اجلّ از اين است كه به نقص و كاستي متصف شود، صفات جلال نيز ناميده مي‌شوند.

 

صفات ذاتيه و فعليه:

صفات خداوند در يك تقسيم کلی ديگر دو قسم مي‌شوند:

1- صفات ذاتي: آن دسته از صفاتي هستند كه از ذات الهي انتزاع مي‌شوند. اين صفات را از آن جهت ذاتي مي‌نامند كه در انتزاع آن‌ها نياز به وجود موجودات ديگر نيست و ذات همواره متصف به آن‌هاست و اين صفات نيز همواره با ذات الهي هستند.

 

صفات ذاتي خود به دو قسم تقسيم مي‌شوند:

الف- صفات نفسي و حقيقي: آن دسته از صفاتي هستند كه ذات الهي بدون لحاظ نسبت و اضافۀ به غير ذات، به آن‌ها متصف مي‌شود مانند: حيات الهي كه نيازمند نسبتي خارج از ذات نيست.

ب- صفات(ذات اضافه): صفاتي هستند كه به لحاظ مفهومي، مشتمل بر نوعي اضافه و نسبت به غیر‌است مانند علم و قدرت، كه هميشه به چيزي تعلق مي‌گيرند و به طور مطلق به كار نمي‌روند.

  توجه به اين نكته ضروري است كه صفات ذات اضافه ذاتي گر چه در مفهوم مشتمل بر نوعي نسبت هستند ولي باز هم در زمرۀ صفات و از ذات خدا انتزاع شوند نه از مقام فعل خدا و به عبارت ديگر در مفهوم آن‌ها فقط تصور امري غير از خدا لحاظ مي‌شود نه وجود امري غير از ذات و اين نكته‌اي است كه عدم توجه به آن موجب خلط بين صفات ذاتي ذات اضافه با صفات فعلي مي‌شود.

2- صفات فعلي: آن دسته از صفات خدا هستند كه از ارتباط ذات الهي با مخلوقات او، انتزاع مي‌شوند و به عبارتي براي انتزاع آن‌ها، ذات خدا به تنهايي كافي نيست بلكه بايد مخلوقات هم وجود داشته باشند. مانند صفت «خالق» كه از وابستگي وجودي مخلوقات به ذات الهي انتزاع مي‌شوند و زماني خدا به صفت خالقيت متصف مي‌شود كه هم خدا و هم مخلوقات و هم رابطۀ ميان خدا و مخلوقات در نظر گرفته شود. در اين صورت صفت خالقيّت را انتزاع كرده و مي‌گوئيم خداوند خالق موجودات است. به اين ترتيب اگر خدا را بدون وجود مخلوقات در نظر بگيريم متصف به خالق و رازق نمي‌شود ولي در مقابل، براي انتزاع صفات ذاتي نيازي به فرض مخلوقات و موجودي غير از خداوند نيست.

 

 نحوۀ اتصاف خداوند به صفات فوق:

1-  صفات ذاتيه: اين صفات عين ذات هستند (همان طور كه در توحيد صفاتي مورد بحث قرار مي‌گيرد) به اين معنا كه خداوند به نحو بساطت داراي همۀ صفات ذاتي است و چنين نيست كه اين صفات زائد بر ذات باشند. چون اگر اين صفات زائد بر ذات باشند مستلزم تركيب خداوند از ذات و صفات است درحالی‌که در جاي خود مورد بحث قرارگرفته كه هيچ نوع تركيبي در خدا راه ندارد.

2-  صفات فعليه : از آنجا كه اين صفات از مقام فعل خدا انتزاع مي‌شوند، زائد بر ذات خدا هستند و استحالۀ فوق در اينجا راه ندارد؛ زيرا اين صفات اختصاص به مقام فعل خدا دارند نه مقام ذات او.

  در حقيقت همۀ صفات فعل خدا، چنان كه ملاصدرا و به تبع فلاسفۀ حكمت متعاليه و فلاسفۀ معاصر بيان كرده‌اند به صفت « قيّوم » برگردانده مي‌شوند. يعني خداوند به گونه‌اي است كه موجودات ديگر در خلق و رزق و...نيازمند اويند.

    روشی دیگر در تقسیم صفات واجب تعالی:

    صفات فوق را به گونه­ای دیگر نیز تقسیم کرده­اند. نتیجه این تقسیم از این قرار است:

    صفات خدا ابتدا به ذاتیه و فعلیه تقسیم‌شده‌اند و سپس هر کدام از صفات فوق را به ثبوتیه و سلبیه تقسیم کرده و آنگاه صفات ذاتیه و فعلیه را به حقیقیه و اضافیه تقسیم کرده­اند و در نهایت صفات ثبوتیه حقیقیه را به حقیقیه محضه و حقیقیه ذات اضافه تقسیم کرده­اند.

     نکته: این دو گونه تقسیم‌بندی از صفات خداوند متعال، فقط در روش با هم متفاوت هستند و گرنه در نتیجه تفاوت چندانی از نظر صفات و نیز از نظر شمار صفات خداوند با یکدیگر ندارند.

 

علم خداوند

علم در لغت به معناي دانستن(معناي مصدري) و دانش(معناي اسم مصدري) به كار برده مي‌شود. در اصطلاح فلاسفه نيز واژه « علم » هم در خداوند و هم در معاليل(جمع علوم) او به همان معناي لغوي آن لحاظ مي‌شود، هر چند مكانيزم «دانستن» در علم حضوري و حصولي متفاوت است.

از آنجا كه علم خداوند داراي مراتب و به تعبير ديگر داراي اقسامي است و نحوۀ استدلال بر هر يك از اقسام متفاوت است، آن‌ها را جداگانه مورد بحث و بررسي قرار مي‌دهيم.

 

اقسام علم خداوند

1-  علم خداوند به ذات خودش : به اين معنا كه خداوند به ذات مقدس خودش عالم است. اگر چه تصور چنين علمي براي خداوند، براي كسي كه مجرد بودن و عدم مادي بودن خدا را درك كند بسيار آسان است اما اگر بخواهيم استدلال بر وجود علم به اين معنا در خداوند را به طور منطقي بيان كنيم چنين مي‌گوييم:

الف- علم به ذات، يكي از كمالات وجودي است.

ب- اين كمال وجودي در برخي از موجودات(مانند انسان) با علم حضوري و وجداني يافت مي‌شود.

ج- خداوند متعال همۀ كمالات وجودي را به نحو نامتناهي دارد.

نتيجه اينكه خداوند داراي علم به ذات خودش به صورت نامتناهي است.

 

نحوه وجود اين قسم علم در خداوند

  از آنجا كه خداوند متعال، موجودي مجرد است و هیچ‌گونه تعلقي به ماده يا ماديات ندارد پس وجود چنين علمي در خداوند، عين ذات خداوند است.

 

2- علم خداوند به موجودات قبل از پيدايش و خلقت آن‌ها

  درباره علم خداوند به مخلوقات قبل از پيدايش آن‌ها و نحوه اين علم در خداوند اقوال مختلفي وجود دارد که شايسته است اجمالاً به آن‌ها پرداخته شود:

اکثر متکلمین، فاعليت خداوند نسبت به مخلوقات را فاعل بالقصد مي­دانند.

فاعل بالقصد، فاعلی است که هم علم دارد و هم با اراده فعلش را انجام می‌دهد. قبل از فعل، علم تفصيلي به فعلش دارد لکن انگيزه و داعي زائد بر ذات دارد. مانند انسان در اکثر افعال اختياري خود که قبل از فعل به نحو تفصيل به فعلش علم دارد، درعین‌حال انگيزه و داعي او بيرون از ذات اوست.

متکلمین معتزلي و اماميه، هدف و انگيزهٔ خداوند را نفع رساندن به مخلوقات مي­دانند

لکن از آنجا که در اين قسم فاعل، انگيزه فاعل، زائد بر ذات است و خداوند انگیزه­اش عین ذات است فلاسفه اين قول را مورد نقد قرارداده­اند.

 

 

  علم خداوند قبل از ايجاد از دیدگاه ملاصدرا، نظير مثالي است كه شهيد مطهري ترسيم مي‌كند. ايشان مي‌فرمايد: طرحي كه يك مهندس براي ساختماني -كه بعداً آن را خواهد ساخت- ترسيم مي‌كند اگر چه ابتدا آن را در ذهن ايجاد كرده، بعد روي كاغذ ترسيم مي‌كند و بعد هم آن را در عالم خارج متحقق مي‌كند، لكن بايد توجه داشت كه آن علم نخستين مهندس و بنا و طرح ذهني آن‌ها منشأ وجود خارجي آن مي‌شود و پيش از وجود معلول و پس از آن نيز تغييري نمي‌يابد.

همچنین می­توان گفت این علم نظير علم من به کتابي است که بعداً مي­نويسم يا علم من به الفاظ و سخنانی که قرار است بگویم. روشن است که این علم هم حضوری و هم عین ذات من است بلکه بالاتر اینکه این علم منشأ پیدایش کتاب یا سخن من می­شود.

  ملاصدرا با تكيه بر مباني فلسفي دقيق خود از جمله، «تشكيك در وجود» به اثبات اين موضوع پرداخته است. صورت منطقي استدلال ايشان به شكل ذيل است:

الف- خداوند متعالي به ذات خودش عالم است.

ب- خداوند علت ماسواي خود است. (بر مبناي تشكيك در وجود)

ج- عليت خداوند براي ساير مخلوقات ترتيبي است. يعني عليت خداوند مستقيماً به صادر اول تعلق‌گرفته، سپس صادر ثاني و هكذا تا ساير مراتب طولي وجود.

د- وجود معلول (طبق اصل وجود مستقل و رابط)، شعاع و پرتوي از وجود علت به شمار مي­رود.

هـ - علت هستی‌بخش در ذات خود داراي كمالات معلولات خودش هم هست.

و- پس حضور ساير موجودات در نزد خداوند عين حضور ذات خداوند براي خودش است.

نتيجه آنكه: خداوند به ساير موجودات (قبل از خلقشان) علم حضوري دارد، بلكه عين آن‌هاست.

 

3- علم خداوند به مخلوقات بعد از پيدايش و خلقت آن‌ها:

  اين قسم علم از صفات فعل خداوند محسوب مي‌شود و علمي فعلي است كه با ذات خدا يكي نيست.

  استدلال براي اثبات علم خدا به موجودات (بعد از خلقت) به صورت منطقي بر اساس اصول حكمت متعاليه به اين شكل است:

الف- بر اساس قاعدۀ عين الربطي معلول به علت هستی‌بخش، معلول عين الربط و اشعه و پرتوي از وجودي علت هستی‌بخش خود است.

ب- علت هستی‌بخش احاطۀ كامل بر معلول خود دارد (اعم از اينكه معلول مجرد يا مادي باشد).

ج- لازمۀ‌ احاطۀ كامل بر معلول، علم داشتن به آن است.

د- بي­اطلاعي اجزاء مكاني و زماني معلول مادي نسبت به هم نيز با حضور همۀ آن‌ها نزد علت هستی‌بخش منافاتي ندارد.

هـ- بنابراين خداوند علم حضوري به همۀ موجودات بعد از آفرينش آن‌ها دارد.

 

نحوۀ وجود اين علم در خدا

  چنان كه معلوم شد اين علم، غير ذاتي و به عبارتي علم فعلي خداوند است؛ زيرا وصفي است كه در مقايسه با مخلوقات (موجودات) ديگر انتزاع مي‌شود و اگر وجود موجوداتي ديگر را فرض نكنيم نمي‌توان گفت خداوند به آن‌ها عالم است و به تعبير ديگر اين علم نظير ساير صفات فعلي خداست بلكه خود يكي از همان صفات است.

 

قدرت خداوند

اگر فاعلی، شرایط لازم برای انجام دادن فعلی را داشته باشد می‌گوییم قوه یا توان انجام دادن آن را دارد و اگر علاوه بر داشتن شرایط لازم، دارای علم و اختیار هم باشد از واژه «قدرت»، استفاده می‌کنیم و گفته می‌شود چنین فاعلی قادر بر فلان فعل است.

  اگر چه در تعریف قدرت، فلاسفه اختلاف‌هایی دارند ولی اجمالاً می‌توان چند نکته را اتفاقی بین فلاسفه در معنای قدرت دانست:

1-  قدرت به فعل تعلق می‌گیرد نه انفعال. مثلاً به کسی که كتک می‌خورد نمی‌گویند قادر بر کتک خوردن است.

2-  قدرت به فعل فاعلی اطلاق می‌شود که فاعل آن، دارای علم و اختیار هم باشد. مثلاً به خورشید نمی‌گویند قادر بر گرم کردن است چون دارای علم و اختیار نیست.

3- قدرت یک معنای تشکیکی است و دارای شدت و ضعف است.

  هر چند قدرت با قیود فوق بر قدرت انسان نیز اطلاق می‌شود اما در مورد خداوند باید گفت از آنجا که او کامل مطلق است، پس بالاترین مراتب قدرت را داراست. به این بیان که اگر چه انسان دارای قدرت با شرایط فوق هست اما همواره قدرت انسان همراه با نقایص است و اگر بخواهیم این صفت را به خدا نسبت دهیم باید مانند همه صفات جمالیه، بعد از تجرید انواع نقص از آن صفت، آن را بر خدا اطلاق کنیم.

 

نکته

  قدرت با بیان فوق معلوم شد که فقط بر فاعل‌های مختار یعنی فاعل بالقصد، بالعنایه، بالرضا و بالتجلی اطلاق می‌شود.

 

اثبات قدرت خداوند به روش منطقی

1-   خداوند کمالات همه موجودات را به آن‌ها عطاء می‌کند.

2-   معطی یک شیء نمی‌تواند فاقد آن باشد.

3-   از جمله کمالات موجودات «قدرت» است.

4-   پس خداوند قادر است.

5-   خداوند قادر، کامل مطلق است.

6-   یکی از لوازم صفت کمال مطلق، قدرت مطلق است.

7-   نتیجه آنکه خداوند دارای قدرت مطلق(قدرت نامتناهی) است.

 

البته دلیل فوق با تشکیک وجود و سایر مبانی حکمت متعالیه، تبیین دقیق‌تری به خود می‌گیرد.

 

نحوه اتصاف خداوند به صفت قدرت

  از آنجا که برای متصف شدن خداوند به صفت قدرت، نیازی به فرض سایر موجودات نیست صفت قدرت از صفات ذاتی خداوند محسوب می‌شود، لکن باید توجه داشت که چون قدرت همواره به غیر تعلق می‌گیرد این صفت را جزء صفات ذاتیه حقیقیه دارای اضافه به حساب آورده‌اند.

 

شبهات قدرت مطلقه الهی

  راجع به قدرت مطلقه الهی چند شبهه مطرح می‌شود که برخی از آن‌ها را مطرح کرده و پاسخ می‌دهیم:

  شبهه اول: حال که خداوند دارای قدرت مطلقه است آیا او می‌تواند یک واجب‌الوجود دیگری خلق کند یا اینکه آیا خداوند می‌تواند سنگ بزرگی خلق کند که خود، نتواند آن را بلند کند یا اینکه آیا خداوند می‌تواند کره زمین را در یک تخم‌مرغ جا دهد بدون اینکه زمین کوچک‌شده یا تخم‌مرغ بزرگ شود؟

  پاسخ: در موارد فوق باید توجه داشت که قدرت به این امور تعلق نمی‌گیرد بلکه قدرت تنها به امور ممکن‌الوجود تعلق می‌گیرد درحالی‌که موارد فوق ممتنع الوجود هستند.

  مثلاً وقتی گفته می‌شود حسن، قدرت بر حل همه مسائل ریاضی را دارد، معنایش این است که هر مسئله ریاضی که پاسخ داشته باشد و قابل حل باشد را حسن می‌تواند حل کند و الّا اگر از او بپرسیم یک عددی پیدا کن که از عدد چهار بزرگ‌تر و از عدد سه کوچکتر باشد و او چنین عددی را پیدا نکند هرگز به او نمی‌گوئیم او قادر بر حل این مسئله نشد بلکه می‌گوئیم این مسئله دارای جواب نبود. وقتی گفته می‌شود آیا خدا می‌تواند موجودی، واجب‌الوجود خلق کند نفس مثال مورد قدرت قرار نمی‌گیرد. زیرا واجب‌الوجود یعنی غیر مخلوق و غیر مخلوق با مخلوق جمع نمی‌شود. به عبارتی موجب اجتماع نقیضین است. چون لازمه‌اش این است که آن واجب‌الوجود، هم غیر مخلوق باشد و هم مخلوق و چنین چیزی محال عقلی است. مضافاً بر اینکه با ادله توحید واجب ناسازگار است.

  زمانی که گفته می‌شود آیا خدا می‌تواند سنگی را بیافریند که خود، نتواند آن را بردارد باز مورد قدرت خداوند نیست؛ چون لازمه‌اش نقض واجب‌الوجود بودن خداست.

به عنوان مثال یکی از اشکال‌هایش این است که خداوند قادر مطلق است و اگر نتواند سنگی را بلند کند دیگر قادر مطلق نیست و معنایش این است که خدا قادر مطلق نیست.

  در مورد عالم و تخم‌مرغ نیز سخن از همین قبیل است؛ چون لازمه‌اش اجتماع نقیضین است. زیرا معنای این سخن آن است که عالم بزرگ باشد (به گونه‌ای که تخم‌مرغ در آن جای گیرد) و در همان حال که بزرگ است کوچک باشد و این صریح اجتماع نقیضین است.

  نتیجه اینکه این امور از شمول قدرت (اعم از قدرت الهی و قدرت غیر الهی) خارج‌اند. زیرا مستلزم امور بدیهی البطلان مانند اجتماع نقیضین و... خواهند بود.

  شبهه دوم: حال که خداوند قادر مطلق است آیا او می‌تواند کارهای قبیح را انجام دهد؟ مثلاً آیا می‌تواند یزید را به بهشت برده و برخی از افراد پاک و با ایمان را به جهنم ببرد؟

  پاسخ: خداوند بر این امور قادر است ولی به دلیل اینکه این امور با حکمت الهی منافی هستند آن‌ها را انجام نمی‌دهد.

 

قدرت خدا بر امور قبیح

ممکن است اشکال مطرح شود که حال که قدرت خداوند مطلق است پس شامل همهٔ قبايح نيز مي­شود و خداوند افعال  قبيح را  نیز انجام مي­دهد.

- مثلاً خداوند متعال مي­تواند اولياء خدا را به دوزخ فرستد و کفّار را بهشت ببرد. آيا اين باقدرت مطلقهٔ الهي منافات ندارد؟

 خداوند قدرت بر قبيح دارد لکن آن را انجام نمي­دهد. اگرچه خداوند فاعل قادر مطلق است ولي اختيار مطلق را هم داراست و فعل در صورتي تحقق پيدا مي­کند که علاوه بر قدرت فاعل بر انجام آن، فاعل آن را اختيار کند و انجام دادن آن فعل را خواسته باشد. بنابراين اگر فاعل قدرت بر انجام فعل دارد با فراهم بودن شرایط بيروني، مي­تواند آن را انجام دهد و مي­تواند آن را انجام ندهد. قدرت بر يک فعل، مستلزم آن نيست که فاعل، لزوماً آن را انجام دهد چنان که ممکن است کسي قدرت بلند کردن وزنه­اي را داشته باشد ولي آن را بلند نکند. بنابراين چنين نيست که خداوند بر هر چيز قدرت داشته باشد آن را انجام داده و به وجود بياورد. لذا بسياري از امور اگر چه مقدور خداوند هستند ولي چون خداوند آن‌ها را اراده نکرده است موجود نمي­شوند.

   امّا راز اين که خداوند افعال قبيح انجام نمي­دهد را بايد در ساير صفات خداوند جستجو نمود. زيرا اگر چه خداوند قادر مطلق است امّا داراي صفات ديگري از قبيل حکمت مطلق، صدق مطلق و کمال مطلق نيز است که انجام قبايح با اين صفات ناسازگار است.

به عنوان مثال کار خداوند حکيمانه است، بنابراين خلقت جهان داراي غايت و هدفي است و اگر خداوند بخواهد نيکوکاران را به دوزخ ببرد غايت و هدف جهان و به عبارتي حکمت خداوند زير سؤال مي­رود.

خداوند به بندگان وعده داده است که در صورتي که کار نيک انجام دهند رستگار خواهند شد و رستگاري آن‌ها به اين است که خداوند آن‌ها را وارد بهشت برين نمايد. حال اگر خداوند جلّ شانه، مؤمنین راستين را به دوزخ برد و يا کافران را رستگار کرده و به بهشت ببرد صفت صداقت خداوند زير سؤال مي­رود.

با توضيحي که داده شد اشکال اين قول هم معلوم مي­شود؛ زيرا خداوند قادر مطلق هست امّا با اينکه قدرت دارد ولي چون افعال او حکيمانه است افعال قبیح را انجام نمي­دهد.

دیگر اشکال مهم اين نظريه اين است که اين ديدگاه مستلزم نفي قدرت مطلق از خداوند است.

 

اراده خداوند و انسان

اغلب درباره معنای اراده می­نویسد: «اراده منقول از « راد یرود» است آنگاه که در طلب چیزی تلاش شود. اراده در اصل قوه­ای مرکب از میل شدید و نیاز و آرزو است اما اسم قرارداده‌شده برای میل نفس به چیزی با حکم در او به اینکه آن عمل شایسته است انجام شود یا نشود. پس گاهی برای مبدأ فعل به معنای میل نفس به چیزی استعمال می­شود و گاهی برای منتهای فعل، یعنی حکم به اینکه آن فعل سزاوار انجام دادن است یا شایسته انجام دادن نیست به کار گرفته می­شود. اما وقتی در مورد خدای سبحان به کار می­رود منظور منتهای فعل است نه مبدأ آن زیرا خدای سبحان برتر از آن است که میل داشتن در او تصور شود. پس اگر گفته شود خدا این گونه اراده کرده است معنایش این است که: « حکم کرد» فلان امر این گونه باشد نه به گونه­ای دیگر همانند آنچه در آیه آمده است:

« قُلْ مَنْ ذَا الَّذي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرادَ بِكُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِكُمْ رَحْمَة» (احزاب/17)

«بگو: چه كسى مى‏تواند شما را در برابر اراده خدا حفظ كند اگر او بدى يا رحمتى را براى شما اراده كند؟!»

و گاهی اراده به معنای «امر» به‌کاررفته است مانند:

« وَ مَنْ كانَ مَريضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ  یُريدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْر» ( بقره/185)

« اگر مريض و مسافر بوديد روزهاى ديگر روزه بگيريد كه اين امر خداى تعالى امر در سهولت براى شماست نه امر در سختى.»

لازم به ذکر است که اراده در فرهنگ­های فلسفی غالبا به معنای «خواستن، قصد کردن، توجه کردن» و «اشتیاق به انجام کار و طلب کردن» آمده است.

 

حقیقت اراده الهی

در باب حقیقت اراده الهی دیدگاه­های متفاوتی وجود دارد که عمده­ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

1)  فعل یا امر به فعل: بدین معنا که اراده تکوینی خداوند نفس فعل ( مخلوقات) اوست و اراده تشریعی الهی، امر به فعل یا همان اوامر و نواحی خداوند است.

2)  علم به مصلحت موجود در فعل یا علم به نظام اصلح و اکمل به گونه‌اتم: بر اساس این دیدگاه اراده الهی عبارت است از علم او به مصلحتی که در خود فعل است و در حقیقت همین علم الهی داعی (انگیزه) بر ایجاد فعل است و در نگرشی کلی نسبت به عالم می­توان گفت اراده الهی علم خداوند به نظام اصلح و اکمل است و از آنجا که عمل الهی همانند سایر صفات او مطلق و لایتناهی است، این علم به وجه اکمل و اتم است. یعنی اراده خداوند به همه صلاح موجودات و مصلحت جهان به گونه کلی و کامل تعلق‌گرفته است. ابوالحسین بصری، خواجه نصیرالدین طوسی و پیروانش مانند علامه حلی و لاهیجی به این دیدگاه معتقدند. علامه حلی در این باب می­نویسد: « ابوالحسین بصری می­گوید: اراده عبارت از علم [ خداوند ] به مصلحتی است که در فعل است و این علم داعی بر ایجاد فعل است... پس آنچه ابوالحسین گفته درست و مطابق با واقع است.»

همچنین ابن­سینا از حکمای مسلمان نیز ماهیت اراده الهی را علم او می­داند. چنانکه می­گوید: «اراده واجب­الوجود چه از جهت ذات و چه از جهت مفهوم مغایر با علم او نیست و علم حق­تعالی عین اراده اوست.»

3)  آنچه که موجب تخصیص برخی موجودات ممکن به وجود می­شود: اشاعره اراده الهی را آن چیزی می­دانند که موجب تخصیص برخی ممکنات به ایجاد و وجود می­شود. یعنی اگر فرض کنیم دو چیزی که ضد هم هستند و تنها یکی از آن‌ها می­تواند در خارج تحقق یابد، از آنجا که علم و قدرت خداوند نسبت به هر دو به صورت یکسان تعلق‌گرفته است، آنچه که موجب می­شود یکی از آن دو تحقق یابد و ایجاد شود، اراده الهی است.

4)  محبت خداوند: صدرالمتالهین بنیان گذار حکمت متعالیه، درباره معنای اراده الهی می­گوید: « اراده و محبت معنای واحدی دارند مثل علم. اراده در واجب تعالی عین ذات او و عین داعی است.» بر این اساس وی به وحدت معنای محبت و اراده و همچنین عینیت اراده با ذات الهی معتقد است.

5)  اختیار ذاتی: بر اساس این دیدگاه منظور از صفت اراده الهی این است که خداوند همواره نسبت به افعال خود فاعلی مختار است نه مجبور. بنابراین اراده الهی از مقام فعل انتزاع می­شود چنانکه علامه طباطبایی می­گوید: « حق این است که اراده از مقام فعل از حیث انتصابش به قدرت قاهره حق تعالی یا از گرد آمدن علل تامه فعل که ایجاد حق بدان تعلق‌گرفته است انتزاع می­شود.»

البته مقصود این نیست که صفت اراده برای خداوند حادث یا این صفت عارض بر او شده باشد بلکه بر اساس این نظریه، اراده صفتی قدیم و ازلی است.

 

 

تفاوت اراده الهی با اراده انسان

چنانکه اشاره شد اصل و حقیقت اراده در خداوند و انسان یکسان است اما وجوب ذاتی خداوند و ممکن‌الوجود بودن انسان موجب تفاوت‌هایی میان اراده خداوند و اراده انسان است که ذیلاً به آن‌ها اشاره می‌شود: 

1. همان‌گونه که خداوند بال ذات واجب­الوجود و انسان ممکن­الوجود است در صفات و از جمله اراده نیز خدا واجب و انسان ممکن است.

2.  اراده خدا در مرتبه ذات عین ذات و در مرتبه فعل عین ایجاد و عین فعل است درحالی‌که اراده انسان زاید بر ذات و زاید بر فعل اوست.

3.  اراده خدا در مصداق عین سایر صفات ذاتی اوست. اما اراده انسان مباین با سایر صفات است چه در مفهوم و چه در مصداق.

4. فعل ارادی انسان برخاسته از غرضی زاید بر ذات است اما فعل اراده خداوند نه تنها خالی از غرض زاید بر ذات است بلکه حب ذاتی او منشاء فعل است.

5.  انسان در فعل ارادی خود فاعل بالقصد بوده و قصدش استکمال ذات است اما چون در خدا استکمال راه ندارد فاعل بالقصد نیست و غایتش خود ذات اوست.

6.  هرچه را خدا اراده کند ضروری­الوقوع است اما تحقق فعل بر اساس اراده انسان ممکن الوقوع است.

7.  مبدأ فعل ارادی انسان گاه علم یقینی و گاه ظنی یا تخیلی یا وهمی است اما مبدأ فعل ارادی خدا علمی است که در مرتبه ذات عین اراده است و در مرتبه فعل، گرچه در تحلیل عقلی مقدم بر اراده است اما چون علم خدا علم فعلی است ( و نه انفعالی) پس از حیث مصداق عین اراده فعلی است بنابراین حق و واقعیت همان است که به اراده خدا ایجاد شده است برخلاف فعل ارادی انسان که گاه حق است و گاه خلاف حق بوده و در واقع در جهت استکمال او نیست.

8.  اراده انسان مسبوق به عزم، شوق و تصدیق به منفعت است اما اراده خدا خالی از این امور است.

9. اراده در انسان کیف نفسانی است اما در خدا از سنخ ماهیات نیست بلکه عین وجود واجبی است.

10. فعل ارادی خدا عین فعل اختیاری اوست یعنی برخاسته از اختیار اوست اما فعل ارادی انسان گاه بر حسب اختیار اوست و گاه بر حسب جبر مجبری دیگر. به عبارت دیگر، اراده خداوند عین اختیار اوست اما اراده انسان زائد بر اختیار اوست.

 

اقسام اراده

1. اراده اجمالی و تفصیلی(اراده ذاتی و اراده فعلی): در خداوند سبحان، مراد عین معلوم خارجی و اراده عین ایجاد خداوند است و در مرتبه ذات، مراد عین معلوم و عین محبوب به تبع محبوبیت ذات است و اراده عین حب ذاتی و علم ذاتی است که اراده اجمالی در عین کشف تفصیلی نام دارد. از آن جهت این اراده را اجمالی نامیده­اند که به نحو بساطت در خداوند سبحان موجود و عین ذات است و تفصیلی نامیده شده از آن حیث که همه ممکنات و مراتب وجود را در برمی گیرد. این تقسیم بر قیاس علم اجمالی و علم تفصیلی صورت گرفته است.

2.  اراده تکوینی و اراده تشریعی: اراده تفصیلی حق تعالی را «امر» گویند پس به این اعتبار اراده فعلی یا امر خداوند بر دو گونه است: تکوینی و تشریعی ( تکلیفی) که در لسان آیات و روایات با لفظ « کن» از آن تعبیر می­شود. بر این اساس تخلف مراد از اراده تکوینی الهی محال است و هیچ‌چیز نمی­تواند مانع تحقق آن شود چنانکه در قرآن می­فرماید:

«قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ أَنْ يُهْلِكَ الْمَسيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَميعاً وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما» ( مائده/17)

« بگو: اگر خدا بخواهد مسيح بن مريم و مادرش و همه كسانى را كه روى زمين هستند هلاك كند، چه كسى مى‏تواند جلوگيرى كند؟ (آرى،) حكومت آسمانها و زمين، و آنچه ميان آن دو قرار دارد از آن خداست.»

اراده تشریعی همان اوامر و نواحی خداوند است که به واسطه انبیاء (ع) به بشر ابلاغ شده است چنانکه در آیه 185 سوره بقره ذکر شد.

 

حکمت چيست؟

واژه حكمت، چنان كه در فرهنگ‏نامه‏ها از جمله «مفردات راغب آمده، به معناى رسيدن به حقيقت به وسيله علم و عقل است. علامه طباطبايى درباره معناى واژه حكمت مى‏گويد: حكمت [به اصطلاح نحوى] بناء نوع است يعنى نوعى از محکم‌کاری يا كار محكمى كه سستى و رخنه‏اى در آن راه ندارد و غالبا در معلومات عقلى واقعى كه ابتدا قابل بطلان و كذب نيست استعمال مى‏شود.

علامه طبرسى نيز مى‏گويد: حكمت آن است كه تو را بر امر حق كه باطلى در آن نيست واقف كند(يافتن حقيقت و آنچه كه مطابق با واقع است).

واژه حكمت در قرآن بيست بار به‌کاررفته و در بيشتر موارد با كتاب توأم است. در بعضى آيات به تكاليف نيز حكمت گفته شده است مانند آيه 39 اسراء و آيه 34 احزاب و آيه 63 زخرف و هم‏چنين در آيه 12 سوره لقمان به شكر الهى نمودن نيز حكمت اطلاق شده است. شايد علت اطلاق حكمت بر تكاليف بدان جهت باشد كه رعايت آن‌ها سبب حكمت‏اند و سبب اطلاق آن بر شكر، به اين لحاظ باشد كه شكر نتيجه حكمت است.

3- منظور از حكمتى كه در قرآن به‌کاررفته، مجموعه علوم و معارفى است كه انسان را به حقيقت رهنمون مى‏شود به طورى كه هيچ شك و ابهامى در آن نماند. زيرا مجموعه عقايد و آموزه‏هايى كه قرآن بيانگر آن‌ها است، همه با مقتضاى فطرت بشر همسو است و مقتضای فطرت، آن بخش از علم و عمل را شامل مى‏شود كه كمال واقعى و سعادت حقيقى او را تأمين بكند. ازاين‏رو، مى‏شود گفت دين با واقعيت و حقيقت مطابقت دارد، اصول و قواعدى كه با دين آمده، در واقع حكمت‏اند پيامبر مأمور است اين حكمت را، به مردم بياموزد).

4- برخى نيز مى‏گويند: با مراجعه به اصل معناى حكمت مى‏توان به دست آورد كه حكمت يك حالت و خصيصه درك و تشخيص است كه شخص به وسيله آن مى‏تواند حق و واقعيت را درك كند و مانع از فساد شود و كار را متقن و محكم انجام دهد، بنابراين حكمت نوعى حالت نفسانى و صفت روحى است نه شى‏ء خارجى، بلكه شى‏ء محكم خارجى از نتايج حكمت است).

خلاصه، چنان كه بيان شد، حكمت در زبان قرآن عبارت است از علم و معرفت داشتن به مجموعه اصولى كه موافق با فطرت انسانى و مطابق با واقع هستند. اما حكمتى كه در علوم بشرى از آن ياد مى‏شود در مقابل علوم تجربى به‌کاررفته و بيشتر مباحث نظرى و عقلى صرف را شامل مى‏شود. ازاين‏رو به نظر مى‏رسد شباهت اين دو فقط در عقلى و نظرى بودن باشد و لكن در دو جهت تفاوت دارند يكى اين كه تمامى حكمت قرآن موافق با مقتضاى فطرت است و ديگر اين كه با واقع مطابقت دارد، (

در كافي از حضرت صادق (ع ) روايتي در ذيل آيه 269, بقره «يؤتي الحكمه من يشاء و من يؤت الحكمه فقد اوتي خيرا" كثيرا» نقل‌شده كه حضرت فرمود: مراد از حكمت در اين آيه اطاعت خداوند و معرفت و شناختن امام است و اين روايت را عياشي در تفسير خود و برقي در محاسن ذكر نموده‌اند و نيز به نقل ديگري از امام صادق (ع ) آمده است كه حضرت فرمود: حكمت روشني و چراغ معرفت است و سبب پرهيزكاري است و نتيجه درستي است و اگر بگوييم خداوند نعمتي بزرگ تر و بهتر و بالاتر از نعمت حكمت به بندگانش عطا نفرموده همانا راست گفتيم .

البته علم و حکمت صفت و کمالي است که خداي تعالي به هر يک از بندگانش که بخواهد عطا می‌نماید (يؤتي الحكمه من يشاء ) ولي تلاش بنده در زمينه دستيابي به آن زمینه‌ساز عطاي الهي است و بايد براي دستيابي به صفت حکمت علاوه بر آشنايي با مباني حکمت نظري، منازل سير و سلوک را بايد طي کرد که مقامات آن از يقظه و توبه شروع می‌شود تا به مرتبه فنا في الله می‌رسد.

مرحوم علامه طباطبايي در ذيل آيه 269, بقره علامه طباطبايي (ره) در تعريف حکمت مي‌فرمايد: «حکمت قضاياي مطابق با واقع است. قضايايي که به گونه اي سعادت انساني را در بر مي گيرد؛ مثل معارف الهي مربوط به مبداء و معاد. » مثلاً" معارف حقه الهيه درباره مبدأ و معاد باشد و يا اگر مشتمل بر معارفي از حقايق عالم طبيعي است معارفي باشد كه باز باسعادت انسان سر و كار داشته باشد. مانند حقايق فطري كه اساس تشريعات ديني را تشكيل می‌دهد.
در تفسير نمونه : براي حكمت معاني زيادي از قبيل معرفت و شناخت اسرار جهان هستي و آگاهي از حقايق قرآن و رسيدن به حق از نظر گفتار و عمل و بالاخره معرفت و شناسايي خدا ذكر شده است كه همه آن‌ها در يك معني وسيع جمع است

حکمت از جمله بخشش‌هاي خداوند در دنيا به صالحان است. خداوند به برخي از بندگان که تشنه معرفت و جوياي حقيقت‌اند، به پاس عبوديت‌شان، حکمت مي‌بخشد و آنان را سيراب مي‌کند. هيچ سرمايه‌اي به ارزش و بزرگي حکمت نيست.

خداوند متعال دنيا را «متاع قليل» (کالايي کم‌ارزش) مي‌داند درحالی‌که حکمت را «خير کثير» مي‌داند. در آيه 269 سوره بقره چنين آمده است:« من يوت الحکمة فقد اوتي خيراً کثيراً » ( هر کس از حکمت برخوردار شود، از خير کثير برخوردار گشته است.)

لقمان حکيم از آن جهت حکيم بود و به آن حکيم گفته می‌شد که حقايق ناب مطابق با واقع در ابعاد مختلف اعتقادي، اخلاقي، عملي، با جان او عجين و در عملش متبلور بود. تفسير الميزان ج2، آيه 269 بقره.

تعريف حکما از حکمت

تعريفي که معمولاً حکماي ما از حکمت کرده‌اند در واقع گفتند که حکمت علم به حقايق اشياء به قدر طاقت بشر است بنابراين علم به حقيقت اشياست آن طور که هست به قدر طاقت بشري را آورده اند حالا من در اين باره يک توضيح بدهم سؤال اين است که آيا علم به حقايق اشيا ممکن است و چگونگي ممکن است يک نکته اي بايد به آن توجه داشت و غالباً کمتر به آن توجه شده در بدبين اين مسئله و آن اين است که بايد خيلي دقت کنيم و معمولاً در فلسفه هاي امروز کمتر به آن توجه می‌شود در قديم بسيار مورد توجه بوده و بر اين مبنا بوده که علم و حکمت را تعريف کرده و آن اين است که اصلاً وجود با علم با هم يکي است يعني به طوري با هم آميخته شده که جدا کردن يکي از ديگر اصلاً امکان ندارد يعني وجود همان علم است حالا يعني چه؟ ببيند مقام چيزهايي که محصول کار انسان است مثلاً همين روي ميز هر چه گرفته از کتاب تا قندان و ليوان و کاغذ و ... در وجودش حاصل يک علم و آگاهي است يعني يک علمي بوده که اين کاغذ را کاغذ کرده نه تنها علم يک کس، علم يک عده کثيري که کار کردند و آن را وجود دارند به اين صورت، اين در ساختمان هاي دست بشري کاملاً پبداست که فرض کنيد اين صندلي و ميز و اجزا تا ريزترين چيزي که به اصطلاح توجه کنيد وجودش پديد آمده از يک آگاهي و يک علم است پس در حيطه فکر و کار و صناعت انسان مي توانيم بگوييم وجود با علم يکي است و اين اختصاص به مصنوعات ما ندارد که وجود ما با علم است کار هستي اصلاً همين طور است هستي از علم است و قدما به اين مسئله توجه داشتند مثلاً فرض کن اگر شما به نظريه ارسطو توجه کنيد که قائل به ماده و صورت است.

صورت علم است و هيچ چيزي در عالم هستي بدون صورت اصلاً امکان وجود ندارد خوب پس همدستي در واقع بين اين دو عنصر وجود و علم وحدت وجود دارد و اصلاً نمي توان آن ها را جدا کرد و به همين جهت است که علم، چون هستي برآورده از علم است به انسان اين قدرت داده‌شده که اين اشياء را بشناسد و علم پيدا کند منتهي گفته اند که حکمت را تعريف کرده‌اند علم به حقايق اشياست علي ماهي ا ليه به قدر طاقت بشري خوب علي ماهي ا ليه ببيند حيوانات هم علم دارند اما علم حيوان پديداري است به ظاهر است و آن مقداري است که حواس آن هاي نشان می‌دهد يعني فقط به پديدار و ظواهر اشياء به آن حقيقت در آن ظاهر شده برسد، رسوخ کند و اين کار عقل و به اصلاح مدارج معرفت انسان است پس اين علي ماهي عليه اين طور که است نه تنها علم به صورت پديداري و ظاهري بلکه حقيقت علم به قدر طاقت بشري اين قيد به طاقت بشري به اين معني است که انسان خدا نيست خداوند آفريننده هر چه علم است ولي علم نامتناهي است به همه چيز علم دارد اما علم آن نامتناهي است علم انسان هم علم است متناهي بين علم خدا و ما تفاوت در علم بودن نيست يعني مشترک لفظي نيست اگر مشترک لفظي باشد نبايد اصلاً لفظ علم را به کار ببريم علم ما و علم خدا مثل همه صفات ما و صفات او مشترک لفظي نيست من تکرار مي کنم اينکه اگر مشترک لفظي بود ما حق نداريم که آن را اطاق مي کنيم. بايد اين اسم هاي را عوض کنيم و يک چيز ديگر به کار ببريم همين که مي گوئيم علم ما علم الهي يا علم صفات ديگر مثل قدرت و حکمت دلالت دارد که اين ها مشترک لفظي نيستند اين ها مشترک معنوي اند اما به هر جهت درعین‌حال که مشترک نيستند، اشتراک معنوي دارند، با اين وجود علم خدا، علم نا متناهي است و علم ما متناهي است و اين قيد، به طاقت بشري يعني به قدر وسع علم انساني، بدون اينکه آن را از علم بودن خارج کنيم اين تعريف حکمت است، ديگر گفته اند در تعريف حکمت عبارت است از تشبه به خداوند يعني انسان تا آن جايي که ممکن است صفات الهي پيدا کند واين از مزاياي وجود انساني است که اين قدرت را دارد که بتواند اين صفات الهي را به آن متخلق بشود حکمت هم البته نظري است و عملي، عملي آن چيزي است که مربوط به عمل انسان و نظري آن چيزي است که دو حيطه نظر است اين دو تعريف که قدماي ما از حکمت کرده‌اند

تعاریف عدل الهی

ستاد شهید مرتضی مطهری در كتاب وزین عدل الهی چهار تعریف یا كاربرد برای عدل ارائه می‌دهند كه عبارت هستند از:

1. موزون بودن و متعادل بودن: یك اجتماع برای باقی و برقرار ماندن باید متعادل باشد، یعنی هر چیزی در آن به‏ قدر لازم (نه به قدر مساوی) وجود داشته باشد. هر اجتماع متعادل، نیازمند به كارهای فراوان اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، قضایی و تربیتی است و از آنجایی كه عالم هستی موزون و متعادل است، لذا این كارها باید میان افراد به طور متعادل تقسیم شود. برای هر كدام از آن‌ها نیز باید به قدر لازم كارگزار و بودجه و نیرو صرف گردد. در غیر این صورت امكان برپایی عالم هستی وجود نداشته و این نظم، تناسب در آن نبود. نقطه مقابل عدل در این معنا بی تناسبی است نه ظلم، چون بحث عدل به معنای تناسب در برابر بی تناسبی در نظر كل نظام عالم بوده، در حالی كه عدل در مقابل ظلم، به دنبال ملاحظه هر جزء حقوق فردی مطرح می‌شود. همچنین عدل به معنای تناسب و توازن در نظام عالم، از شئون حكیم بودن و علیم بودن خداوند است.

2. تساوی و نفی هرگونه تبعیض است. در اینجا مقصود از عدالت، رعایت تساوی در زمینه استحقاق‌هایی است كه افراد از آن برخوردار بوده و این نفی تبعیض با توجه به تفاوت‌های بین افراد است.

3. رعایت حقوق افراد و عطا كردن حق به هر صاحب حقی؛ ظلم عبارت است از پامال كردن حقوق و تجاوز و تصرف در حقوق دیگران. معنی حقیقی عدالت اجتماعی بشری، یعنی عدالتی كه در قانون بشری باید رعایت شود و افراد بشر باید آن را محترم بشمارند. این‏ عدالت متكی بر دو چیز است: یكی حقوق و اولویت‌ها، یعنی افراد بشر نسبت به یكدیگر و در مقایسه با یكدیگر، نوعی حقوق و اولویت پیدا می‏كنند. یكی دیگر خصوصیت ذاتی بشر است كه طوری آفریده‌شده كه در كارهای‏ خود الزاماً نوعی اندیشه‏ها كه آن‌ها را اندیشه اعتباری می‏نامیم استخدام‏ می‏كند و با استفاده از آن اندیشه‏های اعتباری به عنوان «آلت فعل» به‏ مقاصد طبیعی خود نائل می‏آید. ظلم به معنای تجاوز به حریم و حق دیگری نسبت به خداوند محال است، چون او مالك علی الاطلاق بوده و هیچ‌چیز در مقایسه با او اولویت ندارد.

4. رعایت استحقاق‌ها در افاضه وجود و امتناع نكردن از افاضه و رحمت به آنچه امكان وجود یا كمال وجود دارد  عدل یعنی هر موجودی، هر درجه از وجود و كمال وجود كه استحقاق و امكان آن را دارد دریافت‏ می‏كند. ظلم یعنی منع فیض و امساك وجود از وجودی كه استحقاق دارد. عدل خداوند عین فضل و عین وجود او است، یعنی عدل خداوند عبارت‏ است از اینكه خداوند فضلش را از هیچ موجودی در هر حدی كه امكان تفضل‏ برای آن موجود باشد، دریغ نمی‏دارد.

 

قرآن عدل را به چهار بخش تقسیم می‌کند: عدل تكوینی‏، عدل تشریعی، عدل اخلاقی و عدل اجتماعی.»

1- عدل تکوینی : درباره نظام آسمان و زمان و طبیعت است که در قرآن عدل را ترازوی خدا در امر آفرینش می‏داند: «و السماء رفعها و وضع المیزان. (الرحمن /. 7) در ذیل همین آیه است كه رسول خدا فرمود: «بالعدل قامت السموات و الارض» «آسمان ها و زمین به عدل برپا است»

2- عدل تشریعی : یعنی اینكه در نظام جعل و وضع و تشریع قوانین، همواره اصل‏ عدل، رعایت شده و می‏شود در قرآن كریم تصریح شده كه حكمت بعثت و ارسال رسل این است كه عدل و قسط بر نظام زندگانی بشر حاكم باشد: « لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الكتاب و المیزان لیقوم‏ الناس بالقسط »(حدید / 25) بیشترین آیات مربوط به عدل، درباره عدل جمعی و گروهی است اعم از خانوادگی، سیاسی، قضایی، اجتماعی. در قرآن، از توحید گرفته تا معاد و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت و از آرمان‌های فردی گرفته تا هدف‌های اجتماعی، همه بر محور عدل‏ استوار شده است. عدل قرآن، همدوش توحید، ركن معاد، هدف تشریع‏ نبوت، فلسفه زعامت و امامت، معیار كمال فرد و مقیاس سلامت اجتماع‏ است. عدل قرآن، آنجا كه به توحید یا معاد مربوط می‏شود، به نگرش انسان به‏ هستی و آفرینش، شكل خاص می‏دهد و به عبارت دیگر، نوعی «جهان‌بینی» است.

 

3- عدل اخلاقی : قرآن، انسان اخلاقی را به عنوان «صاحب عدل» نام می‏برد. در چند جای قرآن كه سخن از داوری و یا گواهی انسان‌هایی است كه از نظر تربیتی و اخلاقی و روحی قابل‌اعتماد باشند، آن‌ها را به همین عنوان كه گفتیم نام‏ می‏برد، مثل اینكه می‏فرماید: «یحكم به ذوا عدل منكم» (مائده/95). یا می‏فرماید: «و اشهدوا ذوی عدل منكم» (طلاق/ 2)

 

4- عدل اجتماعی : یك عامل بسیار مهم و اساسی در گرایش‌های انسان است و احیاناً جای‏ پایی از علل اقتصادی را نیز در جبهه‌گیری‌های فكری و اجتماعی و سیاسی اسلامی‏ می‏توان یافت. اما نمی‏توان همه جاذبه‌هایی كه انسان را احاطه كرده و تحت نفوذ قرار می‏دهد و همه عوامل اصلی و اساسی‏ای را كه در بافت تاریخ‏ انسان موثر است در نیازهای اقتصادی خلاصه كرد و شاید هنوز زود است كه‏ درباره مجموع عوامل اساسی حاكم بر زندگی فردی و اجتماعی انسان اظهارنظر قاطع بشود. قدر مسلم این است كه نیازهای مادی را به عنوان نیاز اصلی‏ منحصر نتوان مورد قبول قرارداد.

 

 

مفهوم خیر و شر

    یکی از مسائل مهم در عرصه دین‌پژوهی و فلسفه دین، مسئله شر است که همواره ذهن متفکران دینی را به خود مشغول داشته است. معضل شر هنگامی پدیده می‏آید که از یک سو دین‌باوران به خدای قادر و عالم مطلق و خیرخواه محض اعتقاددارند و از سوی دیگر آنان اموری نظیر بیماری‏ها، آتشفشان‏ها، زلزله‏ها، قتل‏ها و غارت‏ها و ... مواجه‌اند. منتقدان مطرح می‏سازند که چگونه این دو مسئله با هم هماهنگی و تناسب دارند. اگر خدا قادر و عالم مطلق و خیرخواه محض است، چرا شر در جهان وجود دارد؟ برخی از متفکران مسئله شر را این‌گونه به اپیکور نسبت داده‏اند:

"یا خدا می‏خواهد شرور را نابود کند و نمی‏تواند یا می‏تواند و نمی‏خواهد، یا نه می‏خواهد و نه می‏تواند و یا هم می‏خواهد و هم می‏تواند. اگر او می‏خواهد و نمی‏تواند پس عاجز است؛ ولی این با اوصاف خدا مطابق نیست. اگر او می‏تواند و نمی‏خواهد، پس بخیل است که این نیز با خدا سازگار نیست... اگر او هم می‏خواهد و هم می‏تواند، که تنها فرض متناسب با خداست. در این صورت، شرور از چه منبعی سرچشمه می‏گیرند؟ و چرا او آن‏ها را از بین نمی‏برد؟

دیوید هیوم، فیلسوف انگلیسی بیان اپیکور را به صورت برهان ذوحدین مطرح می‏نماید:

"اگر شر در جهان از روی قصد و اراده خداست، پس او خیرخواه نیست و اگر شر در جهان مخالف با قصد اوست، پس او قادر مطلق نیست؛ لذا پس شر یا مطابق قصد و غرض اوست یا مخالف قصد و غرضش. بنابراین یا خدا خیرخواه نیست یا قادر مطلق نیست.

 

 

تعریف و مفهوم شر

عالمان منطق مطرح نموده‏اند که " تعرف الاشیاء باضدادها؛ اشیا با ضدشان شناخته می‏شوند." از این رو، اگر بخواهیم به مفهوم شر پی ببریم باید مفهوم خیر را که ضد آن است مورد بررسی قرار دهیم تا در پرتو آن، مفهوم شر نیز روشن گردد. تعریف شر را معمولاً به دو صورت مفهومی و مصداقی دنبال می‏کنند  قبل از پرداختن به تعریف مفهوم شر، به این نکته اشاره می‏نماییم که به نظر بعضی از متفکران و نویسنده این مقاله مفهوم خیر و شر از مفاهیم بدیهی است که به تعریف نیازی ندارد. هم آدمیان، فطرتاً امور خوب را از بد تشخیص می‏دهند؛ مثلاً سلامتی، علم، عدالت و نیکوکاری و یتیم‌نوازی را خوب و خیر و بیماری، ظلم، جهل و نادانی را بد و شر می‌دانند. هرچند ممکن است بندرت بین انسان‏ها در مصداق‏های خوبی و بدی اختلاف باشد؛ در مفهوم خوبی و بدی شک و شبهه‏ای وجود ندارد. قرآن به صراحت بیان می‏فرماید که ما خوبی و بدی را به انسان‏ها الهام کرده‏ایم و از این بیان می‏توان استنباط نمود که انسان‏ها فطرتاً خوبی و بدی را می‏فهمند.

" و نفس و ماسوّاها فالهما فجورها و تقواها ؛ قسم به جان آدمی و آن کسی که آن را آفریده و منظم ساخته، سپس فجور و تقوا(شر و خیرش) را به او الهام کرده است " (سوره شمس،آیات 8  و 7).

همچنین قرآن در آیاتی، شناخت خوبی‏ها و بدی‏ها را در نزد انسان مسلم می‏گیرد:

«هل جزاء الاحسان الا الاحسان »آیا پاداش احسان، چیزی جز احسان است؟" )الرحمن آیه 60).

" ان اللّه یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی یَعظَکَم لعلکم تذکرون؛ همانا خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‏دهد و از کار زشت و ناپسند و از ستمکاری باز می‏دارد. به شما اندرز می‏دهد، باشد که پند گیرید" )سوره نحل،آیه 90).

قرآن در آیه اول با استفهام انکاری سؤال می‏کند که آیا جزای احسان چیزی غیر از احسان است؟ یعنی در واقع قرآن می‏خواهد به انسان یادآوری کند که جزای احسان، احسان است نه چیز دیگری.

مساوقت خیر با وجود و شر با عدم

بسیاری از فیلسوفان، خیر را با وجود و شر را با عدم مساوق(ملازم- مقارن) دانسته‌اند؛ یعنی بر هر چیز که وجود اطلاق بشود، خیر هم اطلاق می‏شود و حتی مفهوم آن‏ها نیز با هم یکی هستند. شما می‏توانید این دو واژه خیر و وجود را به جای هم به کار برید. واژه شر نیز با عدم چنین است. شر و عدم به یک معنا است و بر هر چیزی که شر اطلاق گردد، واژه عدم نیز به کار می‏رود .

خیر به معنای وجود مطلوب

ابن‌سینا، خیر را چیزی می‌داند که هر شیئی به آن اشتیاق و علاقه دارد و آن، چیزی جز وجود و کمال وجود نیست ... شر امر عدمی است که ذاتی ندارد و آن عدم جوهر یا عدم کمالی از کمالات جوهر است. ملاصدرا نیز چنین نظری دارد .

خیر و شر: معقول ثانی فلسفی

بعضی برانند که مفاهیم خیر و شر از قبیل معقولات ثانیه فلسفی هستند. هیچ موجود عینی یافت نمی‏شود که ماهیت آن، خیر محض یا شر باشد. خیریت و شریت، عناوینی است انتزاعی که تنها منشأ انتزاع آن‏ها را باید در عالم خارج جست و جو کرد؛ نه ما به ازای عینی آن‏ها را ).

خیر به معنای اراده نیک

ایمانوئل کانت، فیلسوف بزرگ المانی بر آن است که اراده نیک و خیر، بدون قید و شرط، نیک و خیر است. او در بیانی می‌گوید:  محال است چیزی را در جهان و حتی خارج از آن تصور کرد که بدون قید و شرط خیر باشد، مگر تنها اراده خیر را ).

البته از دیدگاه کانت، اشیایی نظیر ثروت، علم، تیزهوشی، شجاعت و .. از جهات بسیاری خیرند؛ ولی در همه اوضاع و شرایط خیر نیستند؛ یعنی هنگامی که اراده بد آن‏ها را به کار می‏گیرد، کاملاً بد می‏شوند. بنابراین آن‏ها خیرهای مشروطند؛ یعنی تحت شرایط خاصی خیرند نه مطلقاً و به خودی خود. تنها اراده خیر است که می‏تواند خیر فی نفسه یا خیر مطلق و غیر مشروط باشد.

خیر مساوی با قدرت و شر مساوی با ضعف

فریدریش ویلهلم نیچه مطرح می‏نماید که آنچه حس قدرت را تشدید می‏کند و به تعبیری خود قدرت خیر است و بد، ناتوانی و ضعف است )نیچه، 1352، ص 135). به نظر نیچه، انسان‏های نیرومند و قوی به لحاظ اخلاقی از ارزش بیش‏تری برخوردار می‏باشند؛ همچنان که در میان نژادها نیز، نژاد قومی و نیرومند، از ارزش بیش‏تری برخوردار است. او انسان‏ها را به دو گروه سرور و برده تقسیممی‏کند و معتقد است که انسان‏ها باید بکوشند تا از گروه سروران باشند و از اخلاق بندگان تبعیت نکنند؛ زیرا آنچه بندگان ارزشمند می‌دانند، دارای ارزش حقیقی نیست.

در نقد این نظر می‏توان گفت که اگر آدمی خود جزء گروه بردگان باشد، آیا باز حکم می‏کند که اخلاق سروران و آنچه حس قدرت را تشدید می‏کند، خیر است؟ انسان باید همواره خود را میزان و معیار قرار دهد و یا ببیند آیا می‏تواند آن خیر را در مورد خود هم ساری و جاری بداند و یا قانون عام گرداند. به نظر نمی‏رسد که بتوان خیر بودن قدرت را قانون عام گردانید و یا خود را متعلق آن دانست.

خیر به معنای لذت و شر به معنای درد و الم

به نظر آریستیپوس (355 - 435 ق.م) هر کاری که به لذت فردی بینجامد، خیر است و هر کاری که به الم و رنج فردی منجر شود، شر است. دو فیلسوف انگلیسی یعنی جرمی بنتام و جان استوارت میل مکتب منفعت عمومی را بنیاد نهادند که صورت تعدیل یافته اپیکوریسم است. آنان تلاش کردند که ضعف نظریات گذشته را تا حدی جبران کنند و بر آن بودند که از میان امکانات مختلف، ما باید آن امکانی را برگزینیم که بیش‌ترین لذت را برای حداکثر افراد در پی داشته باشد. منفعت عمومی نزد بنتام، وسیله‌ای برای دستیابی به منفعت شخصی است، درحالی‌که نزد میل، منفعت عمومی، مطلوب اصلی است.اشکال متوجه این معنای خیر و شر، این است که اگر آدمی، خود متعلق لذت دیگران قرار گیرد و مورد ایذا و اذیت واقع شود، هیچ‌گاه حکم نمی‏کند که لذت، یگانه خیر و فضیلت است. همچنین بر اساس این معنا، تمام قتل‌ها، دزدی‌ها و تمامی مفاسد، چون در جهت کسب لذت انسان فاسد یا یک ملت زورگو قرار می‌گیرد ، نیکو و خیر می‌گردند، که هیچ انسان عاقلی چنین اعتقادی ندارد. اشکال دیگر، این است که این مکتب مبتنی بر یک نظام فلسفی مادی گرایانه است که اثبات آن به آسانی ممکن نیست.

تعریف مصداقی شر

گاهی به جای تعریف مفهومی، خود مصادیق را به عنوان نمونه ذکر می‌کنند تا مفهوم روشن گردد. به طور کلی شر را به دو قسم تقسیم می‌کنند: 1. شر اخلاقی 2. شر طبیعی. گاهی شر نتیجه عامل انسانی است که به آن شر اخلاقی می‌گویند؛ مانند دزدی، قتل و غارت. گاهی شر بدون مداخله عامل انسانی واقع می‌شوند که به آن شر طبیعی می‌گویند؛ مانند زلزله، آتشفشان، سیل، طوفان، طاعون.

ملاصدرا در شرح اصول کافی برای شر چهار مصداق ذکر می‌کند:

1-امور عدمی، مثل فقر و مرگ؛

2-شر ادراکی، مانند درد و رنج و جهل مرکب؛

3-شرور اخلاقی و افعال زشت و ناروا، مانند قتل و زنا؛

4-مبادی شرور اخلاقی که عبارت است از ملکات رذیله، مانند شهوت، غضب،بخل و مکر.

حال که با مفهوم شر تا اندازه‌ای آشنا شدیم، به برخی از راه‌حل‌های مسئله شر به صورت مختصر اشاره می‌کنیم:

راه‌حل‌های مسئله شر

برای مسئله شر، فیلسوفان، راه‌حل‌های متفاوتی عرضه کرده‌اند که به برخی از آن‏ها اشاره می‏نماییم:

شر، امر عدمی است

برخی از فیلسوفان از جمله فارابی، ابن‌سینا، خواجه نصیر و آگوستین، توماس آکومیناس، لایب نیتس برانند که شر، امر عدمی است و اصولاً چیزی نیست تا به خداوند انتساب داشته باشد. مثلاً حیات و بینایی، چون امر وجودی‌اند، خیرند؛ ولی کوری و مرگ، از آن جهت که به نیستی و عدم برمی‌گردند، شرند. کوری، عدم بینایی است و مرگ، عدم حیات؛ اما برخی از موجودات مانند گزندگان، درندگان، سیل‌ها و زلزله‌ها وجود دارند که آن‏ها را شر می‌دانیم؛ ولی ذاتاً عدم نیستند، بلکه وجودهایی هستند که مستلزم نیستی و عدم‌اند؛ یعنی موجب مرگ یا از دست دادن عضوی از بدن یا مانع رشد و رسیدن استعدادها به کمال می‌گردند. اگر آن‏ها موجب مرگ و بیماری نمی‌شدند، بد نبودند. در حقیقت آنچه ذاتاً بد است، همان فقدان حیات است. اگر درنده وجود داشته باشد و درندگی نکند، یعنی موجب فقدان حیات کسی نشود بد و شر نیست.

دلیل عدمی بودن شر

1-برخی از فیلسوفان مانند ملاصدرا، دلیل عدمی بودن شر را بداهت و ضرورت می‌داند. او دراین‌باره می‌گوید:

" ان الوجود فی نفسه خیر و بهاء کما ان العدم فی نفسه شر علی ما حکم به الفطره؛ وجود ذاتاً خیر و کمال است، همان طور که عدم ذاتاً شر است. این حکمی است که فطرت آدمی بر آن گواهی می‌دهد" .

2-دلیل دیگر بر عدمی بودن شر، قاعده سنخیت است. از آن جا که خدا قادر، عالم و خیرخواه مطلق است و به تعبیری خیر محض است، و مطابق قانون سنخیت بین علت و معلول، از خیر محض، جز خیر ایجاد نمی‌شود.

بنابراین، هرچه از خدا صادر می‌شود، اصالتاً خیر است و هرچه وجود دارد، خیر است. اگر شر فی نفسه و مستقل وجود داشته باشد باید به مبدأ خیر محض نسبت داده شود که خلاف قانون سنخیت است. از این رو اگر شری مشاهده می‌کنیم به محدودیت و ماهیت وجود مخلوقات بر می‌گردد که آن هم عدمی است.

شر، لازمه جهان مادی است.

بر اساس این دیدگاه، در عالم شر وجود دارد؛ اما شر لازمه جهان مادی است. اگر سؤال شود که چرا خدا جهان مادی را آفرید؟ در جواب می‌توان گفت که جهان مادی در مجموع خیر است. از این رو خلقت جهان، بهتر از عدم آن است.

از آن جا که خداوند قادر و عالم مطلق و کاملاً خیرخواه است، به تعبیری خیر محض است؛ هرچه از او صادر شود، خیر خواهد بود. نظام عالم، نظام احسن است؛ یعنی اگر عالمی بهتر از این جهان ممکن بود، حتماً خدا آن را می‌آفرید. بنابراین اگر عالم ماده را با این خصوصیات مشاهده می‌نماییم، دیگر بهتر از آن امکان نداشت.

فارابی فیلسوف بزرگ اسلامی دراین‌باره می‌گوید:

" الاول تام القدره و الحکمه و العلم، کامل فی جمیعه افعالیه لایدخل فی جمیع افعالیه خلل البته و لایلحقه عجز و لاقصور و الآمات و العاهات التی تدخل علی الاشیاء الطبیعه، انما هی للضرورات و یعجز الماده عن قبول النظام التام؛ خدا که در قدرت و حکمت و علم خود تام است، تمامی افعال او کامل و بدون نقص و عیب است، آفات و شروری که عارض اشیای طبیعی می‌شود، ضروری عالم ماده و طبیعی است. عالم ماده ، نمی‌تواند خیر محض را بپذیرد" .

بنابراین عالم ماده، عالم تزاحم و تضاد است. فرض جهان مادی، بدون تزاحم و تضاد، دیگر جهان مادی نخواهد بود. جهان مادی در مجموع خیر است. از این رو، خدا آن را آفرید. فیلسوفان اسلامی، بحثی را مطرح کرده‌اند که قدرت به محالات ذاتیه تعلق نمی‌گیرد و این عدم تعلق به خاطر عجز خالق نیست، بلکه به دلیل متعلق قدرت است که امکان تحقق آن وجود ندارد.

"ملاصدرا در کتاب اسفار این مسئله را مطرح نموده و سپس می‌کوشد که به آن پاسخ دهد:

یکی از اشکالات این است که عالمی یعنی عالم ماده که در آن خیر غالب بر شرور است، چرا به گونه‌ای خلق نشده است که اصلاً شری در آن نباشد، به طوری که موجودات، همه خیر محض باشند؟

جواب این است که اگر عالم خیر محض باشد، دیگر این عالم، عالم ماده نخواهد بود، بلکه عالمی دیگر می‌شود.

اگر سؤال شود که چرا آتش که یکی از انواع موجودات مادی است که خیر آن بیش از شرش است، به گونه‌ای آفریده نشده است که هیچ شری به دنبال نداشته باشد؟

این سؤال مثل آن است که بگویی که چرا آتش، غیر آتش قرار داده نشده است. محال است که آتش غیر آتش قرار داده شود و باز محال است که آتش، آتش باشد و با لباس زاهد مماس شود و مانعی هم برای سوختن نباشد و با این حال نسوزاند" )ملاصدرا، 1386 ق، ج 7، ص 78).

بنابراین، نتیجه آن است که امکان ندارد قوانین این عالم ماده به گونه‌ای دیگر باشد. اگر بخواهد قوانین این عالم به گونه‌ای دیگر باشد، دیگر عالم ماده نخواهد بود و چون خداوند، حکیم، عالم و قادر و خیرخواه مطلق است، اگر امکان خلق جنس چنین جهان مادی بود، خلق می‌شد و چون خلق نشده است، پس امکان وجود آن هم میسر نبوده است.

شر، لازمه آزادی انسان است.

خداوند، انسان را مختار آفرید. او می‌تواند با اختیار خود راه تکامل را بپیماید و به سعادت نائل گردد و می‌تواند راه ضلالت و گمراهی را طی کند و دست به اعمال شریرانه بزند که لازمه این اعمال، رنج و عذاب دیگران است. بنابراین شر در جهان به سبب شر انسان ناشی از آزادی و اختیار اوست.  خدا می‌توانست انسان را به دو صورت بیافریند: 1. خدا انسان را مجبور می‌آفرید؛ یعنی خدا، انسان رابه گونه‌ای می‌آفرید که فقط کارهای خوب از او سر زند. 2. خدا انسان را مختار بیافریند که لازمه آن این است که برخی از انسان‌ها، به اعمال شریرانه مبادرت ورزند.

شر ناشی از جزئی نگری است

برخی از متفکران برای رفع مسئله شر، برانند که آنچه برخی از افراد شر می‌دانند، ناشی از قضاوت‌های سطحی و جزیی و شتاب‌زده افراد است. اگر افراد از آگاهی وسیع تر و جامع تری برخوردار بودند، هیچ‌گاه به آسانی به شر بودن بعضی از امور، حکم نمی‌راندند. خدا به دلیل کمالات مطلقش، بهترین جهان ممکن را آفریده است که هر چیز به جای خویش نیکوست؛ ولی برخی از افراد به علت،جزئی نگری نمی‌توانند حکم درستی از امور داشته باشند. قرآن کریم، دلیل کراهت و بد دانست، بعضی از امور را عدم شناخت کافی و کامل می‌داند:

بنابراین از این آیات به خوبی می‌توان استنباط نمود که اگر انسان، به همه جنبه‌های وقایع و امور اطلاع کافی داشت، بعضی از امور را شر نمی‌دانست.

شر ناشی از جهل انسان است

اگر ما بدانیم که خدا کمال مطلق است و بر اساس قاعده سنخیت از خیر محض، جز خیر ناشی نمی‏شود. تمامی مخلوقات و آفریده‌های چنین خدایی در نهایت اتقان و ظرافت، خلق‌شده‌اند.

حال اگر ما برخی از امور در جهان را شر بدانیم، می‌توان آن‏ها را بر اساس دو فرضیه توجیه نمود:

1-این امور، ناشی از خالق است.

2-این امور، ناشی از جهل ماست.

فرضیه اول در مورد خدا که کمال مطلق است و از هر عیب و نقصی پیراسته است، صحیح نیست. بنابراین، چاره‌ای جز این نیست که این امور را ناشی از جهل انسان بدانیم؛ والا اگر آگاهی و علم کاملی داشتیم، پی می‌بردیم که مخلوقات و آفریده‌های الهی، همه بر اساس محاسبه دقیق آفریده‌شده‌اند و به تعبیری هر چیزی به جای خویش نیکوست.

برای روشنی بحث، مثالی را مطرح می‌نماییم: اگر ما بدانیم که ابن‌سینا فیلسوف بسیار بزرگی است که به تعبیر اهل فن، مطالب آن قیراطی است، یعنی با آگاهی و محاسبه دقیق تعابیر به‌کاربرده شده است، چنانچه بحثی از کتاب او برای ما مبهم و غیر واضح رسید، دو توجیه برای این ابهام می‌توانیم در نظر بگیریم:

1-این ابهام ناشی از ضعف علمی اوست؛

2-این ابهام ناشی از ضعف علمی ماست.

به نظر می‌رسد که توجیه دوم دراین‌باره صحیح تر است.

امیرالمؤمنین علی )ع( در تعابیری به این راه حل اشاره نموده‌اند:

" ... فان اشکل علیک شی من ذلک فاجمله علی جهالتک فانک اول ماخلقت به جاهلا ثم علمت و ما اکثر ماتجهل من الامر و یتحیر و فیه رأئک و یضل فیه بصرک ثم تبصره بعد ذلک؛ دنیا پابرجا نمانده، مگر برآنچه خدا برای آن قرار داده و از بخشش‌ها و آزمایش و پاداش در روز رستاخیز و برآنچه خواستند از آنچه نمی‌دانیم. پس اگر چیزی از امور بر تو مشکل شد، مپندار که از روی حکمت و مصلحت نبوده است، بلکه آن را بر نادانی خود به آن پندار؛ زیرا تو در نخستین بار آفرینشت نادان بودی؛ پس دانا شدی؛ پس چه بسیار است چیزی که تو به حکمت و مصلحت آن نادانی و اندیشه‏ات در آن سرگردان بوده، و بینایی‌ات در آن گمراه است؛ پس از آن به آن بینا گردی.

مراتب و درجات توحید

توحيد در لغت مصدر باب تفعيل است. یکی از معانی باب تفعیل نسبت دادن مبدأ اشتقاق فعل به مفعول است. توحید در اصطلاح فلاسفه نیز دقیقاً به همین معنا بکار رفته است و به معنای یکی دانستن خداست. 

از منظر قرآن، توحید و شرک در زندگی انسان نقش اول را بر عهده‌دار؛ زیرا اعمال و رفتار انسان، جلوه عقیده و اندیشه اوست. اگر اندیشه انسان توحیدی گردد اعمال او نیز صبغه توحیدی به خود می‌گیرد و اگر شرک در اندیشه و قلب او راه یابد در اعمال او نیز متجلی می‌شود با این وجود مراتب توحید عبارت‌اند از :

1- توحید در ذات(ذاتی) : توحید ذاتی یعنی شناختن ذات حق به وحدت و یگانگی. این اولین شناخت و اولین تصوری است که هر کس از خداوند دارد ... توحید ذاتی یعنی این حقیقت دویی بردار و تعددپذیر نیست، مثل و مانند ندارد.

 تثلیث : یکي از مهم‌ترین اصول اعتقادي مسيحيت اصل « تثليث » يا « اقانيم ثلاثه » است نام ديگر اين اصل      « ثالوث» » است و معناي آن چنين است : « اقرار كند به الوهيت پدر(رب اعلي) و الوهيت پسر(عيسي بن مريم) الوهيت  روح‌القدس و عيسي كه در اين ثالوث، اقنوم دوم است، همان ذات الهي است كه در پيكر بشريت ظاهرشده و در رحم مريم عذراء جسميت يافته است. به بيان ديگر تثليث عبارت است از: پدر، پسر، روح‌القدس.

خداي پدر، اساساً با كار خلقت شناخته می‌شود. خداي پسر عامل اصلي در نجات بشر به شمار مي رود و خداي روح‌القدس، ايمان داران را تقديس می‌کند.

 پدر، پسر و روح‌القدس سه شخصيت در يك وجود مجرد است كه در ازليت متساوي و برابر است و تثليث را در دين مسيح تشكيل می‌دهد. (4) در مقاله حاضر تلاش شده تثليث از ديدگاه عهد جديد و قرآن كريم بررسي و تحليل شود كه با هم آن را از نظر می‌گذرانیم

 پيشينه تاريخي تثليث

اصل تثليث داراي سابقه تاريخي در بين انسان‌ها و اقوام گذشته بوده است،)ولي مسيحيان اوليه به اين اصل معتقد نبودند و به مرور زمان، به خصوص زماني كه با اعتقادات روميان و يونانيان قديم و ايرانيان باستان و آيين مهرپرستي آشنا شدند، شكل تازه‌ای از تثليث قديم را ايجاد كردند.

2- توحید صفاتی : یعنی درک و شناسایی ذات حق به یگانگی عینی با صفات و یگانگی صفات با یکدیگر. اختلاف ذات با صفات و اختلاف صفات با یکدیگر لازمه محدودیت وجود است ... توحید صفاتی مانند توحید ذاتی از اصول معارف اسلامی و از عالی‌ترین و پر ارج ترین اندیشه‌های بشری است که به خصوص در مکتب شیعی تبلور یافته است.

3- توحید در خالقیت : در جهان هستی هیچ خالقی جز خدای سبحان وجود ندارد. موجودات امکانی، آثار و افعال آنان، حتی انسان و تمام اختراعات و اکتشافاتش حقیقتاً و بدون گزاف گویی مخلوق خداوند هستند. آن چه را که در عالم هستی است تمام مخلوق او هستند، منتها برخی بدون واسطه و برخی باواسطه.

خالقیت و آفریدگاری از صفات خداوند است، این صفت مقتضای براهین اثبات وجود خداست، زیرا مفاد آن براهین، این است که خداوند مبدأ و علة العلل موجودات است؛ بحث در این است که خداوند در صفت آفریدگاری، شریک ندارد و خالق جهان کسی جز خداوند نیست پس یکى از شاخه‏هاى توحید، توحید در خالقیت است. به عبارت دیگر : توحید در خالقیت‏یعنى اینکه در جهان هستى، بیش از یک خالق اصیل و مستقل نداریم و خالقیت علل دیگر در طول خالقیت او است و به اذن و فرمان او صورت مى‏گیرد.

 توحید خالقیت که گاهی از آن به توحید در آفرینش یا توحید در افعال هم تعبیر می‌شود در اصطلاح فلاسفه به معنای این است که همه نظام‌ها و سنن و علل و معلولات و اسباب و مسبّبات، فعل خدا و کار او و ناشی از اراده خداست. موجودات عالم همچنان که در ذات خود، استقلال وجودی از خدا ندارند در مقام تأثیر و علیّت هم استقلال ندارند. در نتیجه خدا همان طور که در ذات خود شریک ندارد در فاعلیت نیز شریک ندارد. توحید افعالی مصداق تسبیح مبارک «لا حول و لا قوة الا بالله» است که در فلسفه تحت عنوان قاعده «لا مؤثر فی الوجود الا الله» بیان می‌شود.

نگاه قرآن به این مساله چگونه است ؟ قرآن کریم در آیات بسیاری بر یگانگی خداوند در آفریدگاری جهان تأکید نموده است. چنان که فرموده است؛ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّار- بگو خدا آفریدگار همه چیز است، و اوست یکتای غالب.

اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَکِیلٌ- خدا آفریننده هر چیز است، و بر هر چیزی وکیل (قیم و مدبر) است. ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ - آن خداوند پروردگار شما و آفریدگار هر چیز است، جز او خدایی نیست. هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ آیا جز خداوند آفریدگاری هست ؟ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطى کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى؛ پروردگار ما کسی است که هستی هر چیزی را به او عطا کرده، و او را هدایت نموده است.

4- توحيد در ربوبيت و اقسام آن :

      1- توحید در ربوبيّت تكويني: مراد از توحيد در ربوبيّت تكويني آن است كه نظام اين جهان، كه شامل مجموعۀ پديده‌هاي بي­شمار گذشته و حال و آينده می‌شود، تحت تدبير حكيمانۀ يك پروردگار اداره می‌شود.

2- توحید در ربوبيّت تشريعي: مراد از توحيد در ربوبيّت تشريعي آن است كه فقط خداوند حقّ قانون‌گذاری براي مردم را دارد و تنها او اين اختيار را دارد كه بندگان را مكلّف به برخي از امور كند.

  پس به طور كلي مقصود از توحيد در ربوبيّت آن است كه خداوند هيچ شريكي در تدبير عالم يا مكلّف كردن بندگان ندارد.

 دليل توحيد در ربوبيت

 دلایلی که بر توحید در ربوبیت اقامه شده است عمدتاً به این‌گونه‌اند که توحید در ربوبیت را از لوازم توحید در خالقیت می‌دانند. یکی از استدلال­هایی که  بر توحيد در ربوبيّت تکوینی و تشریعی اقامه شده است به روش منطقی از اين قرار است:

1- وجود هر معلولي وابسته به علّت خودش است. يعني هر معلولي وجود خودش را با همۀ شئون و متعلّقاتش از علّت هستي بخش دريافت مي‌كند و به عبارتي عين فقر و وابستگي به علّت هستي بخش خود است.

2- هر چند هر علتي نسبت به معلول خودش از نوعي استقلال برخوردار است امّا همۀ علّت‌ها و معلول‌ها (بلكه همۀ موجودات)، نسبت به علت خود، عين فقر و وابستگي و نياز هستند به صورتي كه هیچ‌گونه استقلالي از خود ندارند.

3- نتيجه اينكه خالقيّت حقيقي و استقلالي منحصر به خداست.

4- خالقيت و ربوبيّت، از يكديگر انفكاك ناپذيرند و پرورش و تدبير و اداره امور يك موجود (اعّم از تكويني و تشريعي) جداي از اصل آفرينش و آفرينش چيزهايي كه براي ادامۀ وجود به آنها نيازمند است، نيست. مثلاً روزي دادن به انسان، چيزي جداي از آفريدن دستگاه گوارش براي او و آفريدن مواد خوراكي در محيط زندگي براي او نيست و به عبارتي این‌گونه مفاهيم (ربوبيّت، خالقيّت و...) از روابط مخلوقات با خالقشان انتزاع می­شوند و مصداقي منحاز از آفرينش آنها ندارند. ربوبیت تشریعی نیز همان قوانین و تشریعاتی هستند که از رابطه بین خالق و عبد انتزاع می‌شوند.

5- نتيجه اينكه با اثبات توحيد در خالقيّت، توحيد در ربوبيّت تكويني و تشريعي نيز اثبات می‌شود.

در قرآن نيز با آيۀ شريفۀ « لو كان فيهما آلهةٌ إلّا الله لَفَسدتا » (انبيا 21) به توحيد در ربوبيّت اشاره شده است.

 

 توحید در تشریع و تقنین

تشریع و قانون‌گذاری از نظر قرآن، مخصوص خدا است و هیچ کس در هیچ موردى، حق جعل و وضع قانون ندارد. گروهى از اهل کتاب که قانون‌گذاری را به دست احبار و راهبان سپرده‌اند، گام از «دایره ى توحید درتقنین» فراتر نهاده، و در جرگه مشرکان قرار گرفته‌اند بنابراین، وظیفه‌ی افراد دیگر مانند پیامبران و پیشوایان معصوم بیان احکام است، و وظیفه فقیهان و مجتهدان عالی‌مقام، قانون‌شناسی و برنامه‌ریزی است، نه تقنین و تشریع حکم.

البته ممکن است «توحید در تقنین» را در بخش «توحید در فعل» وارد سازیم ولى شایسته است، که این قسمت را از آن جدا نماییم زیرا مقصود از توحید در فعل، افعال تکوینى یعنى مربوط به خلقت و آفرینش است درحالی‌که تقنین یک نوع امر اعتبارى و جعلى است، از این جهت تفکیک این دو از یک دیگر مناسب تر است.(

توحید در تشریع به این معنا است که، حق تشریع و قانون‌گذاری تنها از آن خداوند است و هیچ کس بدون مراجعه به قرآن و سنت حق آن ندارد که قانون وضع کند.

 

 4- توحید در اطاعت

همان طور که حکومت و فرمانروایى فقط از آن خدا است، همچنین جز اطاعت خدا، اطاعت هیچ فردى لازم و واجب نیست، و اگر در مواردى، قرآن، اطاعت گروهى مانند پیامبران و اولیا را واجب کرده است، نه از این نظر است که اطاعت آنها، عین اطاعت خدا است، و به عبارت دیگر:چون خدا، بر اطاعت و پیروى از فرمان آنان را، دستور داده است از این جهت باید از فرمان آنان پیروى نمود و سخن آنان را به جان پذیرفت و در حقیقت در جهان یک مطاع بالذات بیش نداریم و آن خدا است و مطاع بودن افراد دیگر در ظل مطاع بودن خدا است.

 

5- توحید در حکومت

قرآن عنایت خاصى به توحید در حکومت و ولایت دارد و آشکارا می‌رساند که حکومت و فرمانروایى از آن خدا است و هیچ کس جز او، نباید بر مردم حکومت و فرمانروایى کند و حکومت دیگران  در صورتى رسمیت خواهد داشت که در ظلّ فرمانروایى و حکومت او صورت پذیرد و از مقام شامخ او سرچشمه بگیرد، و در غیر این صورت، حکومت آنان، حکومت طاغوتى خواهد بود و ارزش قانونى نخواهد داشت.

این که می‌گوییم: حکومت حق مختص خدا است نه به این معنى است که او شخصاً باید میان مردم حکومت و فرمانروایى کند تا گفته شود چنین حکومتى امر محال و نشدنى است و شبیه سخن خوارج است که می‌گفتند: «حکومت از آن خدا است نه از  آن على و یاران او»،  بلکه مقصود این است که فرمانروایى هر فرد و مقامى باید به اذن و فرمان او صورت بپذیرد، و تا مستند به فرمان  الهى نباشد، ارزشى نخواهد داشت عین این سخن درباره «شفاعت» نیز مطرح است قرآن به روشنى می‌فرماید:  قُلْ للّهِ الشَّفعَةُ جَمِیعاً. بگو: شفاعت همگى از آن خدا است.

هرگز مقصود این نیست که تنها خدا باید شفاعت کند، زیرا معنى ندارد که خداوند شفاعت نماید بلکه مفاد آیه این است که هیچ شفاعتى بدون اذن او نسبت به شفیع یا مورد شفاعت صورت نمی‌پذیرد.

 

6- توحید در عبادت

 عبادت و پرستش از آن خداى جهان است، و هیچ فردى جز خدا، هرچه هم از نظر کمال و شرف و در مقام بالا قرار بگیرد، شایسته عبادت و پرستش نیست. زیرا خضوع و بندگى در برابر کسى، به خاطر یکى از دو ملاک زیر است و هیچ‌کدام از این دو ملاک، در غیر خدا وجود ندارد:

1- معبود از نظر کمال به حدى برسد که از نقص و عیب پیراسته باشد، برترى او ایجاب کند که هر فرد با وجدانى، در برابر آن خضوع نماید، و او را تا حد بندگى پرستش کند مثلاً موجود نامتناهى، با علم و قدرت بی‌پایان، و حیات و بینایى و شنوایى نامحدود، وجدان هر انسان بیدارى را تحریک می‌کند که در برابر او سر تعظیم فرود آورده، ابراز کوچکى کند.

2- موجودى را از آن جهت بپرستیم که پدید آورنده ى جهان و انسان، بخشنده‌ی جسم و جان، دهنده‌ی نعمت و برکت است، و اگر یک لحظه رشته فیض او گسسته گردد، اثرى از هستى نمی‌ماند. انگیزه‌ی  پرستش کردن  پیامبران و اولیاء پاک خدا، همان جمال و کمال معبود است، آنان بر اثر معرفت برتر و شناسایى عمیق تر، و آشنایى بیشتر، که با جهان غیب دارند، خدا را از آن نظر می‌پرستند که وى داراى کمال نامتناهى، و جمال نامحدود است و از این نظر شایسته تعظیم و پرستش است، حتى اگر ملاک دوم در کار نبود باز در برابر او به خضوع و بندگى بر می‌خاستند، درحالی‌که دیگران خدا را از آن نظر پرستش می‌کنند که او را سرچشمه هستى و دهنده‌ی قدرت، و عطا کننده‌ی نعمت و برکت، و کلید جهان هستى را در اختیار او می‌دانند.

در هر حال خواه علت عبادت، کمال معبود باشد و یا ملاک دیگر، هر دو جهت مخصوص خدا است و در این قسمت کسى با او شریک نیست و پرستش غیر خدا از نظر عقل و شرع نکوهیده است.

 

نماز شرط قبولي اعمال

از ديدگاه ديني و با نگاه آخرتي معيار قبولي تمامي اعمال انسان مؤمن نماز است.

نماز اولين سؤالی است که از انسان در آخرت می‌پرسند که اگر پذيرفته شود ساير اعمال انسان هم امکان پذيرش دارد و اگر رد شود ساير اعمال انسان رد می‌شود. ان الصلاه عمود الدين ان قبلت قبل ما سواها و ان ردت رد ما سواها » نماز ستون دين است و اگر پذيرفته شود, ساير اعمال پذيرفته می‌شود و اگر رد شود نيز ساير اعمال در خواهد شد. در کتاب وسائل ، ج 3 ، ص 22 ، ح 1 آمده است. ضمناً روايات ديگري در اين باب هست که ذکر می‌شود:

الف : عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّينِ مَثَلُهَا كَمَثَلِ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ إِذَا ثَبَتَ الْعَمُودُ ثَبَتَ الْأَوْتَادُ وَ الْأَطْنَابُ وَ إِذَا مَالَ الْعَمُودُ وَ انْكَسَرَ لَمْ يَثْبُتْ وَتِدٌ وَ لَا طُنُبٌ {وسائل‏الشيعة ج : 4 ص : 27.

امام باقر علیه‌السلام می‌فرماید نماز ستون دين است مثل آن همانند ستون خيمه است که هرگاه ستون باشد میخ‌ها و طناب‌ها ثابت ومحکمند و وقتي که ستون بيفتد و بشکند ديگر ميخ و طنابی پا برجا نيست . ب:عنا أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَةِ أَشْيَاءَ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلَايَةِ قَالَ زُرَارَةُ فَقُلْتُ وَ أَيُّ شَيْ‏ءٍ مِنْ ذَلِكَ أَفْضَلُ فَقَالَ الْوَلَايَةُ أَفْضَلُ لِأَنَّهَا مِفْتَاحُهُنَّ وَ الْوَالِي هُوَ الدَّلِيلُ عَلَيْهِنَّ قُلْتُ ثُمَّ الَّذِي‏ يَلِي ذَلِكَ فِي الْفَضْلِ فَقَالَ الصَّلَاةُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ الصَّلَاةُ عَمُودُ دِينِكُم‏... . {الكافي ج : 2 ص : 19}

امام باقر علیه‌السلام می‌فرماید اسلام بر پنج چيز استوار است نماز ,زکات , حج , روزه , و ولايت زراره به امام می‌گوید کدام از اينها برترند فرمود ولايت برتر است چون ولايت کليد اينهاست و والي راهنماي به اينها زراره می‌گوید گفتم بعد از ولايت کدام برتر است فرمود نماز پيامبر اکرم فرمود نماز ستون دين شماست ... . ج:وَ عنا أَبِي ذَرٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّينِ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْجِهَادُ.... {مستدرك‏الوسائل ج : 7 ص : 16 . پيامبر اکرم (ص) فرمود نماز ستون دين است ... . د : در کتاب دعائم الاسلام که از منابع دست دوم محسوب می‌شود و انتساب روايات آن به ائمه محل ترديد است و برخی نيز نويسنده آن را از شيعيان دوازده‌امامی نمی‌دانند اين روايت نقل‌شده : عن علي ع أنه قال الصلاة عمود الدين و هي أول ما ينظر الله فيه من عمل ابن آدم فإن صحت نظر في باقي عمله و إن لم تصح لم ينظر له في عمل و لا حظ في الإسلام لمن ترك الصلاه {دعائم‏الإسلام ج : 1 ص :134}. اميرمومنان علي علیه‌السلام می‌فرماید : نماز ستون دين است و اول چيزي است که خداوند از اعمال فرزند آدم در آن نظر می‌کند پس اگر صحيح باشد در باقي اعمال او نيز نگاه می‌کند و اگر صحيح نباشد در ديگر اعمال او نگاه نمی‌کند و بهره اي از اسلام ندارد کسي که نماز را ترک کند .

نزدیک‌ترین متن به عبارت مورد سؤال عبارتي است که در امالي صدوق آمده اين عبارت از خود مرحوم صدوق است که از بزرگان محدثان اماميه بوده و حدیث نيست بنا به آنچه در اين کتاب آمده عده از بزرگان در خواست می‌کنند تا ايشان در مورد مذهب شيعه توضيح دهد مرحوم صدوق ضمن معرفي ائمه وبيان اعتقادات شيعه در ضمن سخنانشان اين جمله را فرموده‌اند : ....الإقرار بأن الصلاة عمود الدين و أنها أول ما يحاسب عليه العبد يوم القيامة من الأعمال و أول ما يسأل عنه العبد بعد المعرفة فإن قبلت قبل ما سواها و إن ردت رد ما سواها.... .

از جمله اعتقادات شيعه اقرار به اين است که نماز ستون دين است و اول چيزي است که روز قيامت از آن سؤال می‌شود که اگر قبول شود مابقي اعمال نيز قبول است و اگر مردود شود ما بقي اعمال نيز رد می‌شود....... . مورد ديگري را ما در منابع روايي نيافتيم بنابراین با توجه به مطالب یادشده نتيجه می‌گیریم شد که اولاً اين مطلب عين حديث نيست و عبارت مرحوم صدوق است ضمن آنکه روايت دعائم بر فرض قبول روايات اين کتاب تا حدودي نزديک به آن بود

{برخي روايات دعائم الاسلام را در صورتي که تأییدی از ديگر کتب روايي معتبر داشته باشد پذیرفته‌اند }و آنچه از اين دو عبارت فهميده می‌شود اين است که نماز از جايگاهي ويژه برخوردار است و در روز قيامت اول به نماز نگاه می‌شود اگر پذيرفته شود يعني با شرايط آن از جمله اعتقاد به ولايت و ديگر چيزهايي که در آن شرط است انجام شده باشد ما بقي اعمال نيز به مانند آن است و نیاز به دقت در آن نيست چون آن اعمال هم به مانند نماز عمل عبادي است و اگر نماز که راس اعمال عبادي است مشکل اساسي داشته باشد قطعاً ديگر اعمال نيز دچار مشکل است و اگر اشکالي در آن نباشد بقيه نيز بلا اشکال است و نیاز به دقت در ان نيست .

مراد از اين جمله بر فرض صحت و حدیث بودن اين نيست که اگر فرضاً کسي به صورت سهوي اخلال به يکي از شرايط نماز کرد و يا چند روزي نماز را ترک کرد ديگر ساير اعمال او نيز قبول نباشد و مفاد آن اين است که اگر کسي نماز را کلاً ترک کند و یا بدون ولايت انجام داد و يا ديگر شرايط و ارکان اساسي آن دچار مشکل باشد ساير اعمال او نيز مورد قبول نيست چون دين او ستوني ندارد و همان‌گونه که نمازش پذيرفته نيست به همان دليل و قیاس ساير اعمالش باطل است .

در اين صورت ديگر ساير اعمال او از نظر خداوند خير محسوب نمی‌شود تا تعارضي با آيه داشته باشد مثلاً اگر کسي از روي عناد ولايت ومحبت علي علیه‌السلام واهل بيت ان حضرت را منکر شود بنا به آنچه در روايات آمده نمازش مورد قبول نخواهد بود چون يک حقيقت مسلم اسلام را انکار کرده و شرط قبولي نماز را ندارد چنين شخصي ساير اعمال او نيز همانند نماز مورد قبول نيست چون نزد خداوند خير محسوب نمی‌شود و در حقيقت شر است به همين جهت در روايات آمده نماز فرد ناصب و دشمن اهل بيت همانند قبيح ترين اعمال او ميباشد براي روشن تر شدن موضوع مثال ديگري ميزنيم اگر کسي با نيت تصاحب اموال يتيم دست نوازش به سر يتيم بکشد و یا کسي مال دزدي را انفاق کند هرچند ظاهر اين دو عمل خير ديده ميشودولي نزد خداوند خير حساب نمی‌شود بله در حقيقت شر است چون در فرض اول عمل با نيت پليدي انجام می‌شود و در فرض دوم شرط قولي انفاق را دارا نيست به صورت کلي می‌توان گفت اگر ساير اعمال فرد خير محسوب شود قطعاً مشمول عبارت مرحوم صدوق نخواهد بود .

از مهم‌ترین اسرار نماز :

1-     تجلی یاد خدا

2-    تجلی وحدت مسلمین

3-    عامل رفع فاصله طبقاتی

4-    مایه پرهیزگاری

5-    اطاعت‌پذیری

6-    مایه پاکیزگی

7-    تجلی اخلاص

8-    مایه شادابی و نشاط

9-    مایه انضباط و وقت‌شناسی

علت و معلول

عليت به عنوان يکي از اصول بنيادين فلسفه، از آغاز تأملات مدون فلسفي مورد پذيرش و استناد غالب فيلسوفان بوده است. هرچند در دوران يونان باستان، سده‌هاي ميانه و حاکميت تفکر تجربي بر انديشه برخي از فيلسوفان پس از رنسانس در مغرب زمين و در انديشة برخي از مکاتب و نحله‌هاي کلامي مسلمان کليت و عموميت آن مورد انکار قرار گرفته است.

  بحث از علت و معلول در شاخه‌هاي مختلف علوم از اهميت شاياني برخوردار است. فلاسفة مسلمان فصل مشبعي را در اثبات، تبيين، تحليل و پاسخ به شبهات منکران اختصاص داده‌اند. در تعريف علت و معلول نيز تعريف‌هاي ارائه شده از سوي فيلسوفان مسلمان تفاوت چنداني ندارد، جز اين‌که در تعابيري‌که به کار گرفته‌ شده ميان‌شان تفاوت‌هايي مشاهده مي‌شود؛ از اين‌ تفاوت‌ها ظاهرا جز تفنن در عبارت چيز ديگر به نظر نمي‌رسد، ولي با تحليل واژگان مورد استفاده در تعريف شايد بتوان به تفاوت در نگرش ايشان نسبت به مسأله پي‌برد که بايد آنرا در جاي خود دنبال کرد. سعي مي‌شود تعريف‌هايي که از سوي بنيانگذاران سه مکتب فلسفي ارائه شده بيان شود و براي پرهيز از زياده گويي از تعريف‌هاي ارائه شده از سوي پيروان اين مکاتب خودداري شود، جز اين‌که کساني‌ با تعمق بيشتر نکات تازه‌اي را افزوده و يا رخنه‌اي را رفو کرده‌ باشند.

 

تعريف علت و معلول

  بوعلي سينا در رسالة الحدود علت را چنين تعريف مي‌کند : علت هر ذات بالفعلي(الف) است که از آن وجود ذات بالفعل  ديگر (ب) لازم مي‌آيد. اما عکس آن درست نيست،‌ از وجود (ب)، وجود (الف) لازم نمي‌آيد. شهاب الدين سهروردي در حکمة الاشراق نيز ضمن يک نزاع با مشائيان، مراد خود از علت را چيزي مي‌داند که از وجود آن وجود معلول بدون هيچ تاخري قطعا حاصل مي‌شود و اين شامل شرايط و زوال مانع همه مي‌شود. صدرالمتالهين شيرازي با تفکيک دو معناي عام و خاص علت، علت به معناي خاص را چيزي مي‌داند که از وجود آن وجود چيز ديگر و از عدمش عدم آن لازم مي‌آيد. در معناي عام مراد شان از علت چيزي است که وجود شيء بر آن متوقف است، بدين‌رو از وجود آن وجود معلول لازم نمي‌آيد، ليکن از عدم آن، عدم معلول لازم مي‌آيد.

  بنابراين علت عبارت است از وجودي که معلول بر آن توقف دارد يا به واسطة آن وجوب پيدا مي‌کند يا لزوم مي‌يابد. به دليل رابطة تضايف ميان علت و معلول، از تعريف علت، تعريف معلول نيز به دست مي‌آيد. معلول چيزي است که وجودش وابسته و متوقف بر وجود چيز ديگر است.

  در زبان فلسفي وقتي علت به کار مي‌رود ممکن است معاني مختلف داشته باشد؛ گاه به طور خاص به معناي علت مفيض هستي بخش به کار مي‌رود. وقتي گفته مي‌شود علت و معلول بايد سنخيت داشته باشند، مراد از علت در اين‌جا خصوص علت هستي‌بخش است يا اگر در نظام صدرايي، معلول عين ربط به علت انگاشته مي‌شود، مراد همين گونه علت است و گاه به معناي علت تامه است؛ يعني چيزي‌که از وجود آن وجود معلول و از عدمش عدم معلول لازم مي‌آيد. در اين معنا صرفا بر علت تامه اطلاق مي‌شود. گاه همين اندازه که از عدم يک چيز، عدم چيز ديگر لازم آيد براي اطلاق علت نسبت به آن کافي است، در چنين اطلاقي مراد علت به معناي علت ناقصه است.

  روشن است که در تعريف‌هاي ارائه شده از علت و معلول نمي‌توان آن ‌را تعريف به معناي حقيقي کلمه دانست، بلکه صرفا تعريف لفظي است وگرنه گرفتار دور خواهيم شد. زيرا در غالب اين تعارف از باي سببيت بهره جسته شده است. برخي از فيلسوفان معاصر تلاش کرده­اند با تقويت تعريف مورد نظر صدرالمتالهين و پيرايش آن، تعريف ديگري با استفاده از واژگان "احتياج" و "توقف" ارائه کنند، ولي با تحليل دقيق‌تر، اين سعي نيز نافرجام مي‌نمايد. زيرا در واژگان "احتياج" و "توقف" نيز به نحوي عليت اشراب شده است. متوقف عليه بيان ديگري از علت و متوقف تعبير ديگري از معلول است و همين‌طور محتاج و محتاج اليه. بدين‌رو چنين مي‌نمايد گرفتار دور محال خواهيم شد

  تعريف ايمان

ايمان در لغت به معناي تصديق و باور داشتن است، هر چند گاهي به معناي وثوق و اطمينان نيز به كار مي‌رود؛ اما در اصطلاح شرعي عبارت است از: «تصديق و جزم به مسايل ضروري دين»، از اين رو تصديق مسايل ظني و اجتهادي كه موجب علم ضروري نمي‌شود، در پيدايش ايمان كافي نيست، و انكار آن نيز موجب كفر نمي‌شود.

بساطت و تركيب ايمان

در اين مسأله ديدگاه‌هـا مختلف است؛ گـروهـي ايمـان را مركب از سه ركن دانسته‌اند

1-   تصديق قلبي

2-   اقرار زباني

3-  عمل جوارحي.

محدثان مي‌گويند: عمل صالح ركن ايمان است، اما ركن از دو قسم تشكيل مي‌گردد، اصلي و فرعي، و عمل از اركان فرعي به شمار مي‌آيد. نظير شاخه درخت كه با جدا شدن، نام درخت بر او صدق مي‌كند. معتزله و خوارج نيز از كساني هستند كه ايمان را از سه امر فوق مركب دانسته‌اند به گونه‌اي كه با فقدان يكي از آن‌ها ايمان نيز از بين مي‌رود؛ زيرا قاعده‌ي عقلي بر آن است كه مركب با بعضي از اجزا منتفي مي‌شود.

البته بين معتزله و خوارج در يك نكته اختلاف است و آن اين‌كه معتزله مي‌گويند: با ترك عمل صالح يا ارتكاب گناه كبيره، نه مؤمن بر او صدق مي‌كند و نه كافر، بلكه فرد سومي است؛ يعني فاسق. اما خوارج مي‌گويند: چنين شخصي از ايمان بيرون رفته و كافر مي‌شود.

محققان از فقها و متكلمان، ايمان را بسيط دانسته و مي‌گويند: ايمان تصديق قلبي است اما اقرار زباني و عمل جوارحي شرط لازم آن مي‌باشد. اقرار زباني را از آن جهت شرط دانسته‌اند تا كساني را كه در دل يقين و معرفت دارند، اما در ظاهر و با زبان اقرار نمي‌كنند، خارج سازند. از اين رو اقرار را در برابر جحود قرار داده‌اند؛ «وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا» [نحل: 14]؛«با آن‌كه در پيش خود يقين داشتند، از كبر و نخوت و ستمگري انكار كردند.»

البته اقرار در صورتي شرط است كه عذر و مانعي وجود نداشته باشد؛ زيرا اقرار زباني در موارد ترس و اكراه ساقط مي‌شود، چنان‌كه در قرآن كريم مي‌فرمايد: «إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ» [نحل: 106]؛ «جز آن‌كه از روي اجبار به زبان كافر شود و دلش در ايمان ثابت باشد.»

بنابراين اگر كسي در غير موارد ضرورت شهادتين را به زبان نگويد، كافر است. چنان‌كه اگر كسي التزام به اسلام نداشته باشد و از كفر برائت نجويد ـ مانند هرقل ـ نيز مسلمان نيست.

مراتب ايمان

در اين مسأله نيز علما ديدگاه‌هاي مختلف دارند كساني كه ايمان را مركب دانسته‌اند، زياده و نقيضه ايمان را پذيرفته‌اند، در برابر كساني كه به بساطت ايمان معتقد هستند.

محدثان براي ايمان دو مرتبه ذكر كرده‌اند:

1. مرتبه‌ي نخست، تصديق قلبي است. اثر اين مرتبه نجات از آتش دوزخ است هر چند مدتي در آتش بماند.

2. مرحله‌ي كامل‌تر عبارت است از تصديق به قلب، اقرار به زبان و عمل به جوارح، كه باعث ورود به بهشت مي‌شود. بر اين اساس اگر عمل صالح نباشد ايمان محفوظ است.

از اين رو منافق چون از مرتبه‌ي نخست، يعني تصديق قلبي بي‌بهره است، جزو مؤمنين به شمار نمي‌آيد؛ چنان‌كه در قرآن مي‌فرمايد: «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آَمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآَخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ» [بقره: 8].

اما فقها و متكلمان كه ايمان را بسيط دانسته‌اند، عمل صالح را شرط اجراي احكام و باعث زينت و انبساط و نور مي‌دانند.

كفر و اقسام آن

كفر بر دو قسم است: حقيقي و حكمي.

ـ كفر حقيقي عبارت است از: انكار يكي از ضروريات دين و داراي چهار قسم است:

1. كفر انكاري؛ يعني انكار توحيد به قلب و زبان.

2. كفر جحودي؛ يعني خدا را مي‌شناسد اما با زبان اقرار نمي‌كند؛ نظير شيطان.

3. كفر عناد و لجاجت؛ يعني خداوند بزرگ را شناخته و اقرار زباني نيز دارد، اما از پذيرش ايمان سر باز مي‌زند؛ مانند هرقل.

4. كفر نفاق؛ يعني در ظاهر اقرار دارد، اما در دل كفر مي‌ورزد؛ مانند منافقان.

كفر حكمي، كفري است كه يكي از شعارها و نشانه‌هاي كفار را ملتزم باشد؛ زيرا التزام داشتن به شعارهاي كفر نشانه‌ي تكذيب اسلام است؛ چنان‌كه در شرح مواقف بدين مطلب اشاره شده است.

در حاشيه‌ي فيض الباري پيرامون اقسام كفر چنين آمده است: «اگر كسي اقرار و اذعان ظاهري و باطني به اسلام نداشته باشد، كافر است و اگر اعتراف زباني دارد، اما در قلب، كفر را پنهان نمايد، منافق است. اگر اعتراف زباني و قلبي داشته باشد، اما بعضي از ضروريات دين را بر خلاف اجماع امت تفسير نمايد، اين شخص زنديق است، نظير اين‌كه بگويد: آن‌چه در قرآن نسبت به بهشت و دوزخ آمده، حق است؛ اما بهشت و دوزخ در خارج وجود ندارد، بلكه مقصود از بهشت، ابتهاج و خوشحالي است كه در پرتو ملكات پسنديده پيدا مي‌شود و مقصود از آتش، ندامت و پشيماني است كه به وسيله‌ي ملكات ناپسند حاصل مي‌گردد.»

موجبات ارتداد

مقصود از ارتداد، بازگشت از ايمان به كفر است. اگر مسلماني يكي از ضروريات دين را انكار نمايد ـ خواه با صراحت يا كنايه ـ مرتد مي‌گردد. بنابراين انكار آن‌چه موجب تحقق ايمان مي‌شود، كفر و ارتداد است.

آیا معاد جسمانی است یا روحانی؟

هرچند دلایل عقلی، بر لزوم معاد و جهانی جز این زندگی دنیوی گواهی می دهند، اما کیفیت و چگونگی معاد و این که آیا معاد تنها روحانی است، یا روحانی و جسمانی و با پذیرش جسمانی بودن، آیا این جسم عنصری و مادی است، یا جسم برزخی و مثالی؟ اینها مسئله ای نیست که از راه براهین عقلی بتوان آن را ثابت نمود؛ به همین جهت گروهی از متکلمان معاد را تنها جسمانی دانسته و به وجود روحی به غیر از جسم و مکانیسم بدن معتقد نیستند. عده ای از فلاسفه به ویژه پیروان حکمت “مشاء” تنها به معاد روحانی معتقدند و می گویند پس از مرگ علاقه روح به بدن قطع می گردد، اما از آن جا که روح موجود پیراسته از ماده است فنا و نیستی در آن راه ندارد و پس از قطع علاقه از بدن، باقی و جاوید خواهد ماند.

اما بسیاری از حکما، عرفا و دانشمندان علم کلام و عالمان شیعی؛ نظیر شیخ مفید، شیخ طوسی، خواجه نصیر و… به هر دو معتقدند و می گویند: در رستاخیز روح به بدن باز می گردد، در نتیجه معاد انسان جسمانی است.
پاسخ تفصیلی

آنچه مسلم و قطعی است، این است که معاد و رستاخیز مانند خداشناسی از عقاید همگانی پیروان ادیان و مذاهب به شمار می رود،  لذا افرادی که به مبدأ حکیمی معتقدند – گرچه از مذهب خاصی پیروی نکنند – به وسیله وجدان باطنی و شعور درونی خود بدین باور عمومی (رستاخیز) اعتراف دارند، ولی در چگونگی آن اختلاف دارند. آیا معاد جسمانی است یا روحانی، در صورت جسمانی بودن آیا بدن اخروی عین همان بدن طبیعی است که انسان در این جهان با آن زندگی می کرد، یا بدن لطیف تر، که از آن به بدن مثالی و یا برزخی یاد می کنند.

در این جا به صورت خلاصه نظریات دانشمندان را مطرح، سپس نظریه مشهور را بیان می کنیم:

۱٫گروهی از متکلمان معاد را تنها جسمانی دانسته و به وجود روحی غیر از جسم و مکانیسم بدن معتقد نیستند.

۲٫عده ای از فلاسفه به ویژه پیروان حکمت “مشاء” تنها به معاد روحانی معتقدند و می گویند: پس از مرگ علاقه روح به بدن قطع می گردد، اما از آن جا که روح موجود پیراسته از ماده است، فنا و نیستی در آن راه ندارد و پس از قطع علاقه از بدن، باقی و جاوید خواهد ماند. این نظریه از آن جا ناشی می شود که این گروه از فلاسفه نتوانستند اشکالات و شبهات معاد جسمانی را حل کنند، لاجرم به معاد روحانی معتقد شدند و معاد جسمانی را انکار کردند.

۳٫بسیاری از حکما، عرفا و دانشمندان علم کلام و عالمان شیعی؛ نظیر شیخ مفید، شیخ طوسی، خواجه نصیر و… به هر دو معتقدند و می گویند: در رستاخیز روح به بدن باز می گردد، در نتیجه معاد انسان جسمانی است، البته نه جسم بدون روح، بلکه جسمی که دارای روح است. دارندگان این نظریه خود به دو گروه تقسیم شده اند:

الف. برخی از آنان معتقدند روح در قیامت به بدن طبیعی و عنصری که دارای فعل و انفعالات طبیعی و شیمیایی است باز می گردد.

ب. عده ای نیز برآنند که روح در سرای دیگر به بدن مثالی و برزخی که لطیف است و جرم و ماده ندارد، اما از مقدار و شکل برخودار است تعلق می گیرد. این بدن لطیف به گونه ای عین بدن دنیوی است و هرکس آن را ببیند می گوید این همان انسانی است که در دنیا زندگی می کرد، ولی از این جهت که دارای جرم و ماده نیست و قابلیت فعل و انفعال شیمیایی و فیزیکی ندارد با آن تفاوت دارد؛ مانند جسمی که انسان در خواب و رؤیا می بیند.

هرچند دلایل عقلی بر لزوم معاد و جهانی جز این زندگی دنیوی گواهی می دهند، اما کیفیت معاد و این که آیا معاد تنها روحانی است، یا روحانی و جسمانی و با پذیرش جسمانی بودن، آیا این جسم عنصری و مادی است یا جسم برزخی و مثالی؟ اینها مسئله ای نیست که از راه براهین عقلی بتوان آن را ثابت نمود؛ به همین جهت است که حکیم بزرگ بوعلی سینا می گوید: باید دانست بخشی از معاد از طریق شرع نقل شده و شریعت آن را پذیرفته است و راهی برای اثبات آن جز از طریق شرع و تصدیق پیامبر نیست و آن مربوط به زنده شدن بدن است، باید کیفیت معاد جسمانی و جزئیات آن را به دلیل شرع و گزارش وحی بپذیریم؛ زیرا معیار مذکور مطمئن ترین و کامل ترین معیاری است که بشر می تواند از این راه، حقایق اطمینان بخشی به دست آورد.

بنابراین، ضروری است در باره کیفیت معاد به سراغ آیات قرآن و روایات رفته و در باره این امر خطیر از آنان مدد جست.

قرآن و معاد جسمانی

آیات قرآن به روشنی گواهی می دهد که معاد انسان ها در رستاخیز تنها روحانی نبوده، بلکه این بازگشت روحانی و جسمانی است، همچنین جسمی که روح به آن تعلق خواهد گرفت همان جسم عنصری دنیوی است. آیات فراوانی براین مطلب دلالت دارد که در این جا به جهت اختصار تنها به نقل چند نمونه اکتفا می کنیم:

۱٫برخی از آیات در پاسخ کسانی است که زنده شدن استخوان ها را محال می پنداشتند؛ مانند: ” بگو استخوان ها را آن کس که آنها را بار نخست آفرید زنده می کند”.   “آیا انسان مى‏پندارد که هرگز استخوانهاى او را جمع نخواهیم کرد”؟. “آرى قادریم که (حتّى خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتّب کنیم”!

۲٫تعدادی از آیات گواهی می دهند که انسان روز قیامت از قبر برخاسته و پای محاسبه می آید، آن جا که می فرماید: “آیا نمى‏داند در آن روز که تمام کسانى که در قبرها هستند برانگیخته مى‏شوند”.  و “… (بار دیگر) در «صور» دمیده مى‏شود، ناگهان آنها از قبرها، شتابان به سوى (دادگاه) پروردگارشان مى‏روند”.

۳٫گاه قرآن امکان معاد جسمانی را از طریق وقوع آن در دنیا روشن می کند؛ مانند سرگذشت شگفت انگیز عزیر (ع) و داستان حضرت ابراهیم (ع) در پرسش از خداوند از چگونگی معاد جسمانی.  از این که قرآن کریم گاهی از طریق ارجاع به زندگی نخست و گاهی با ارائه نمونه هایی از احیای مردگان؛ مانند داستان عزیر یا داستان اصحاب کهف و… سخن به میان می آورد، می توان نتیجه گرفت که حیات مجدد انسان با همین بدن مادی همراه خواهد بود.

از سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه نیز می توان فهمید که معاد انسان ها در سرای دیگر با بدن طبیعی خواه بود. آن حضرت در این باره می فرماید: “بدانید که این پوست نازک انسان را بر آتش شکیبی نتواند بود، پس به خود رحم کنید …”.  یا آن جا که می فرماید: “… و رستاخیز پیش آید، آن گاه از قالب گورها … بازشان گیرد و بیرونشان کشد، در حالی که همه در جهت امر خداوندی دوان اند و به سوی معادش شتابان…”.  حضرتش در جایی دیگر می فرماید: “… و هر آ ن که را زمین در درون خود دارد بیرون ریزد، پس خداوند آنان را در پی کهنگی، باز آفرینی کند، و در پی پراکندگی، اجزاشان را فراهم آورد…”.

۴٫   نعمتهای فراوانی که مژده استفاده از آنها در بهشت به افراد نیکوکار داده شده، نظیر استفاده از میوه های رنگارنگ  و گوشت پرندگان  ، ازدواج با حور العین و …، از مواردی هستند که تصور آنها بدون جسمانی بودن معاد، دشوار به نظر می رسد.

نتیجه: مشهور متکلمان، فلاسفه و عالمان دینی با بهره گیری از آیات و روایات معتقدند که معاد انسان ها در قیامت جسمانی است.

 آیا معاد جسمانی و روحانی دلیل عقلی دارد یا خیر؟

مراد از معاد جسمانی در نزد متکلمین معاصر و حکما ی صدرایی، معاد جسمانی – روحانی است ؛ یعنی اکثر علمای شیعه اعتقادشان بر این است که معاد عبارت است ازجمع روح -بدن در آخرت . این عقیده را از آن جهت معاد جسمانی می گویند که در مقابل معاد صرفا روحانی مطرح شده است که برخی از فلاسفه سابق به آن عقیده داشتند.

معتقدین به معاد جسمانی نیز به لحاظ تفاوت دیدگاهی که در معنی جسم و بدن دارند به دو دسته تقسیم می شوند

۱٫کسانی که معتقدند بدن اخروی ، بدن مادی و از جنس همین مواد دنیا خواهد بود. قائلین این قول اکثر متکلمین شیعه هستند.

۲٫کسانی که معتقدند بدن اخروی، جسمی است غیرمادی که از نظر شکل و رنگ و اندازه و … عین همین بدن مادی شخص است ؛ ولی فاقد ماده دنیوی است ؛ مثل اجسامی که انسان در خواب می بیند ؛ ما وقتی شخصی را در خواب می بینیم شکی نداریم که این شخص موجود در خواب ما ، فلان شخص است ؛ولی آن موجودی که ما در خواب می بینیم موجودی است غیر مادی

با توجه به آیات قرآن کریم شکی نیست که معاد مورد نظر دین مقدس اسلام همان معاد جسمانی – روحانی است ؛ اما سوال اساسی این است که آیا در آخرت ، انسان با بدن مادی محشور خواهد شد یا با بدن فرامادی؟

متکلمین معتقدند که معاد با بدن مادی و دنیوی خواهد بود ؛ لکن در آخرت ، همین ابدان مادی ، احکام و آثار دیگری خواهند داشت که متناسب با آن عالم است ؛ اما اکثر حکمای مکتب فلسفی ملاصدرا معتقدند که معاد با بدن غیرمادی است ؛ و معتقدند که آن بدن غیر مادی عین همین بدن دنیوی است نه مثل و شبیه آن ؛ لکن فاقد ماده است ؛ و می گویند شیئیّت یک شیء به صورت آن است نه به ماده آن ؛ لذا غیر مادی بودن آن بدن مانع از عینیّت بدن مادی دنیوی با بدن غیر مادی اخروی نمی شود. ــ توجه: ماده در اصطلاح فلسفه غیر از ماده در اصطلاح فیزیک است ؛ ماده یک شیء در نگاه فلسفی آن چیزی است که صورت آن شیء را می پذیرد ؛ مثلا گوشت و استخوان و … ماده بدن هستند اما بدن گوشت و استخوان و… نیست ؛ لذا ما وقتی شخصی را با همان صورت و شکل ولی بدون این مواد دنیوی در خواب می بینیم باز یقین داریم که این فلان شخص است ـــ

هر کدام این دو گروه دلائلی برنظریه خود اقامه کرده و اشکالاتی نیز بر نظر دیگری وارد نموده اند ؛‌ حال اینکه دلائل کدام گروه یقینی و قطعی است ؛‌ و کدام گروه توانسته اند اشکالات وارده بر نظریه خودشان را جواب دهند ؛ امری است بسیار دشوار. البته برای کسی که نمی تواند به نتیجه قاطعی در این باره برسد برای او ، شرعا لازم و ضروری است که اجمالا معتقد شود که معاد ، جسمانی ، روحانی است ؛ و این دلیل برای او کافی است که بگوید : قرآن کریم کتاب خداست ؛ و خدا محال است سخن باطلی بگوید ؛ و از آیات قرآن استفاده می شود که معاد جسمانی، روحانی است ؛ پس حتما این مطلب حق است. اما اگر کسی بخواهد از راه عقلی به نظریه درست و تفصیلی دست پیدا کند چاره ای جز تحقیق عمیق و توان بررسی و ارزیابی نظرات این دو گروه ندارد.

دلیل عمده متکلمین بر معاد جسمانی دلیل نقلی است ؛ ولی دلیل عقلی نیز بر این مطلب اقامه کرده اند که به یک مورد از دلائل ایشان اشاره می شود

دلیل متکلمین بر معاد جسمانی

خداوند متعال انسان را آفرید تا به سعادت و کمال برسد ؛ و یکی از ارکان سعادت ، لذت است ؛ و شکی نیست که انسان دو گونه لذت دارد ؛ لذات روحی و معنوی و لذات جسمانی . در این دنیا ، این دو گونه لذت باهم به نوعی ناسازگاری دارند ؛ به نحوی که اگر کسی بخواهد از تمام لذائذ جسمانی بی هیچ محدودیتی بهرمند شود از لذات معنوی باز خواهد ماند ؛ و اگر بخواهد از لذائذ معنوی بهره کامل ببرد ناچار باید از برخی لذائذ جسمانی چشم پوشی کند . حال اگر آخرت صرفا روحانی باشد ، در آن صورت انسان در آخرت از لذات جسمانی محروم خواهد بود ؛‌و اگر معاد صرفا جسمانی باشد از لذائذ روحانی محروم خواهد شد ؛ پس در این دو حالت انسان ، انسان محروم از سعادت کامل خواهد بود ؛ و اگر معاد ، جسمانی و روحانی باشد انسان می تواند به سعادت کامل دست پیدا کند ؛ و بر خداوند کریم و خیر خواه ، قبیح و نارواست که امکان تأمین سعادت کامل انسان مؤمن برای او باشد ، و او این سعادت را تامین نکند ؛ و قبیح و ناروا در خدا راه ندارد ؛ پس حتما خداوند متعال چنین امکانی را تحقق خواهد بخشید ؛ و معاد را جسمانی و روحانی قرار خواهد داد.

حکمای صدرایی نیز بر معاد جسمانی مورد ادعای خودشان دلائلی را اقامه نموده اند . البته فهم مقدمات دلائل ایشان نیازمند آن است که شخص با مکتب فلسفی حکمت متعالیه آشنایی داشته باشد . ما سعی می کنیم دلیل اصلی حکمای صدرایی را با بیانی ساده خدمت حضرت عالی بیان کنیم ؛ گرچه ساده کردن مطالب فلسفی کار چندان آسانی نیست

دلیل حکمای صدرایی بر معاد جسمانی .

۱- هر موجود مادی و از جمله انسان ، دارای حرکت جوهری است ؛ به عبارت دیگر موجود مادی موجودی است که ذاتش دائما در سیلان و در پویش وتحول است ؛ و لحظه به لحظه صورتی تازه می گیرد.

۲- انسان ، زمانی دارای صورت نطفه است ؛ و زمانی دیگر دارای صورت علقه می شود و زمانی دیگر به صورت مضغه در می آید و بالاخره به مرحله جنینی می رسد ؛ و در لحظه بعد صورتی نو می یابد که آن را صورت نفس می گویند ؛ در این لحظه است که جنین تبدیل به انسان می شود ؛ و با صورتهای بعدی که دم به دم به انسان افاضه می شود ، نفس و بدن انسان باز هم کاملتر می شود ؛ تا لحظه مرگ فرا رسد. بنابر این از نطفه تا لحظه مرگ یک موجود است که دائما در تحول است ؛ نفس (روح) در نتیجه حرکت جوهری بدن ، از خود همان بدن پدید می آید و موجودی جدا از بدن نیست ؛ بلکه مرتبه ای از وجود همین یک انسان است ؛ به عبارت دیگر انسان موجودی مرکب از روح و بدن نیست ؛ بلکه انسان یک موجود است که دارای مرتبه بالا و پایین است ؛ مرتبه بالای آن روح و مرتبه پایین آن بدن است. و جدا شدن دو مرتبه ی یک وجود از همدیگر محال است ؛ چون اگر جدا شوند دیگر یک وجود نخواهند بود ؛ بلکه دو موجود مستقل از هم خواهند بود ؛ در حالی که انسان یک وجود بیشتر نیست ؛ ما به علم حضوری می یابیم که یک وجود هستیم نه دو وجودبه هم چسبیده .پس روح و جسم دو روی یک سکه اند ؛ انسان یک وجود است که یک روی پنهان دارد و یک روی آشکار

۳- بر این اساس در هنگام مرگ انسان با روح و بدن وارد عالم برزخ می شود ؛ نه فقط با روح تنها ؛ و اساسا بدن بدون روح و روح بدون بدن معنی ندارد. روح وقتی روح است که بدن داشته باشد ؛ و بدن وقتی بدن است که روح داشته باشد.

۴- اما بنا به براهین قطعی فلسفی ـ که در کتب فلسفی بیان شده است ـ عالم برزخ ، عالمی مجرد (غیر مادی ) است ؛ بنابراین محال است انسان با بدن مادی در آن وارد شود ؛ پس انسان وارد شده در عالم برزخ ، انسانی با بدن غیر مادی (بدن برزخی , مثالی) خواهد بود ؛ یعنی صورت بدن وارد عالم برزخ خواهد شد نه ماده آن ؛ و شیئیّت شیء به صورت آن است نه به ماده آن ؛ و ماده در حقیقت شیء داخل نیست ؛ بنابر این بدن برزخی با این که غیر مادی است اما دقیقا همین بدن دنیوی است ؛ چون همان صورت است ؛ نه صورتی دیگر ؛ پس در هنگام موت آنچه از انسان در این دنیا می ماند ماده اوست ؛ نه بدن او ؛ آنچه در دنیا می ماند جسمی است که میّت نامیده می شود ؛ و اگر به آن بدن فلان شخص گفته می شود مجاز است ؛ مثل این که به چوب خشک ؛ درخت گفته شود.

۵- عالم آخرت نیز عالمی است مجرد از ماده ؛ چرا که عالم آخرت از نظر وجودی کاملتر از عالم برزخ است ؛ پس اگر عالم برزخ غیر مادی است ، به نحو اولی آخرت پس از برزخ نیز غیر مادی است ؛ بنابر این انسان در آخرت نیز با بدن غیر مادی محشور خواهد شد ؛ لکن بدن آخرتی لطیفتر از بدن برزخی خواهد بود.و هر چه بدن لطیفتر باشد لذات و عذاب او هم شدیدتر ، و محدودیت آن کمتر خواهد بود.

برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه فرمایید.

۱- آموزش کلام اسلامی ۲، محمدسعیدی فر،ازصفحه ۲۰۰به بعد

۲- معاد یا بازگشت بسوی خدا ؛ استاد محمد شجاعی

۳- معادشناسی ؛ استاد جعفر سبحانی

گواهان روز رستاخیز؛ از خداوند متعال تا اعضا و جوارح انسان

خدا از هر امت، پیامبر آن امت را بر می انگیزد تا بر اعمال امت شهادت دهد و پیامبر گرامی اسلام( ص) نیز گواه بر این گواهان است، البته برخی علما عقیده دارند که پیامبر اکرم(ص) گواه بر امت خود است و برخی دیگر عقیده دارند که پیامبر گواه بر پیامبران دیگر امت ها نیز است.

به گزارش خبرگزاری مهر، بدون شک خداوند متعال نیازی به گواه ندارد، ولی از لحاظ تربیتی وجود گواهان بسیار سودمند است. اگر آدمی بداند گواهان بسیاری شاهد اعمال او هستند و در روز قیامت شهادت می دهند، چه بسا از زشتکاری خودداری ورزد. برای مثال، اگر کسی بداند که دوربین های فراوانی تمام اعمال او را ثبت می کنند، بیشتر مراقب خود است.

قرآن در آیه 51 سوره غافر روز قیامت را "روز دادگاه الهی" می داند: "یوم یقوم الاشهاد" روزی که گواهان به پا می خیزند. گواهان روز رستاخیز به دو گروه تقسیم می شوند. یکی وجود خود انسان و اعضا و جوارح او و دوم شاهدان بیرون از وجودش مانند خداوند، پیامبران و اوصیای الهی و... البته تجسم اعمال نیز از گواهان است، بدین معنا که خود عمل، حقیقت خود را در قیامت آشکار می سازد و شاید بتوان آن را در شمار شاهدان درون خود انسان قلمداد نمود.

شاهدان بیرون از وجود انسان

- خدا؛ نخستین شاهد اعمال انسان، خدا است که بر همه اعمال نهان و آشکار او آگاه است،چنان که قرآن در آیه 98 سوره آل عمران می فرماید: بگو ای اهل کتاب! چرا به آیات خدا کفر می ورزید با آنکه خدا بر آنچه می کنید گواه است؟

- پیامبران؛ قرآن به روشنی در آیه 98 سوره نحل یادآور می شود که روز قیامت فردی از هر امت بر اعمال مردم خویش گواهی می دهد و این فرد، پیامبر آن امت است: و یوم نبعث فی کل امه شهیدا علیهم من انفسهم وجئنا بک شهیدا علی هولاء؛ به یادآور روزی را که بر هر امتی، گواهی از خود آنان بر می انگیزیم و تو را گواه بر آنان می‌کنیم.

از این آیه به خوبی بر می آید که خدا از هر امت، پیامبرآن امت را بر می انگیزد تا بر اعمال امت شهادت دهد و پیامبر گرامی اسلام نیز گواه بر این گواهان است. برخی مفسران عقیده دارند این تعبیر دلالت دارد که پیامبر گواه بر امت خود است و برخی دیگر عقیده دارند که پیامبر گواه بر پیامبران دیگر امت ها است.

- پیامبراسلام؛ یکی دیگر از گواهان روز قیامت، پیامبر گرامی اسلام است،چنانکه قرآن در آیه 143 سوره بقره می فرماید؛ و کذلک جعلنا کم امه وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا؛ ما شما را امت برگزیده قرار دادیم تا بر مردم گواه باشد و پیامبر بر شما شاهد و گواه باشد.

از این آیات به خوبی بر می آید کهپیامبر اسلام (ص)از شاهدان روز قیامت است و همچنین از آیه اول بر می آید که برخی برگزیدگان امت اسلامی نیز از شاهدان روز قیامت اند. در روایات اسلامی آمده است که مراد از این بر گزیدگان بزرگان معصوم است.

- فرشتگان؛ شاهد دیگر فرشتگان هستند که در دنیا ناظر اعمال مردم هستند و در قیامت با آنان وارد دادگاه الهی می شوند. یکی از فرشتگان، گنهکار را به سوی دادگاه می آورد و دیگری گواه بر اعمال او است. قرآن در این باره در آیه 21 سوره ق می فرماید؛ و جاءت کل نفس معها سائق و شهید؛ هر انسانی وارد محشر می گردد،در حالی که همراه او سوق دهنده و گواهی دهنده ای است.

- زمین؛ زمین یا مکان انجام عمل نیز از گواهان روز قیامت است. هر عمل نیک و بدی که بر آن انجام شود، در خود ضبط می کند و روز قیامت به فرمان خدا آن را باز می گوید.قرآن در این باره در آیه 4 سوره زلزال می فرماید: یومئذ تحدث اخبارها؛ آن روز است که زمین خبرهای خود را باز گوید.

پیامبر گرامی اسلام (ص) نیز در این باره می فرماید: روزقیامت زمین بر هر عملی که از مرد و زنی بر آن سر زده است، گواهی می دهد و می گوید او فلان عمل را در فلان روز انجام داده است.

- زمان؛ زمان نیز حوادث را در خود ثبت می کند و در قیامت به فرمان خدا باز می گوید. امام صادق(ع) در روایتی می فرماید: هر روزی که فرا می رسد به فرزندان آدم خطاب می‌کند کار نیک انجام بده تا من در رستاخیز به سود تو گواهی دهم. من موجود ناپدید دارم، در گذشته نبوده ام و درآینده نخواهم بود وآن گاه که تاریکی فرا می رسد،شب نیز چنین می گوید.

- قرآن؛ از برخی از روایات می توان در یافت که قرآن در روز رستاخیز به صورت انسانی مجسم می شود و خدا به او خطاب می کند بندگان مرا چگونه دیدی؟ در پاسخ می گوید؛ پروردگارا! گروهی ازآنان مرا حفظ کردند و چیزی را از من تباه نکردند و برخی مرا تباه کردند، حق مرا سبک شمردند و به تکذیب من برخاستند،و من حجت تو بر همه مردم ام. در این هنگام خطاب می آید؛به عزت و جلالم سوگند به خاطر تو گروه نخست را بهترین پاداش می دهم و گروه دوم را به عذاب دردناک دچار می‌کنم.

- نامه اعمال؛ از گواهان روز قیامت، نامه اعمال است که در آن خوبی ها و بدی ها ثبت شده است. قرآن به این نامه در آیه 21 سوره یونس اشاره می فرماید: "فرستادگان ما آنچه نیرنگ می کنید، می نویسند". بنابراین، همه اعمال آدمی در نامه اعمال ثبت می شود و در قیامت این نامه به گردن آدمی آویخته می شود.قرآن در آیه 13 سوره اسراء می فرماید؛ کارنامه هر انسانی را به گردن او آویخته ایم.

شاهدان درون انسان

مقصود از شاهدان درونی،گواهانی است که جزء بدن انسانند و یا به گونه ای با او مرتبط اند که عبارتند از؛

- اعضای بدن؛ از شگفتی‌های رستاخیز این است که اعضای بدن مجرم بر گناه او گواهی می‌دهند و دیگر جای هیچ بهانه و شک و تردیدی برای او نمی ماند. قرآن در این باره در آیه 24 سوره نور می فرماید: درآن روز، زبان‌ها و دست ها و پاهایشان بر ضد آنان به آنچه انجام می دادند،گواهی می دهند.

- پوست بدن؛ یکی از گواهان روز قیامت پوست بدن است که در هر کاری، نقش دارد حتی عام تر از دیگر اعضای بدن است. هر عمل زشتی که گنهکاران در دنیا انجام می دهند،در پوست بدن ثبت می شود و در قیامت به فرمان خدا،همه را باز می گوید.قرآن در این باره آیات 19 تا 21 سوره فصلت می فرماید: روزی که دشمنان خدا به سوی آتش به تدریج روانه می شوند و کنار آتش می ایستند تا و قتی همگان به سوی آن آمدند گوش ها و دیدگان و پوست هایشان بر کارهای زشت آنان گواهی می‌دهند. آنان به پوست‌های خود اعتراض می کنند که چرا علیه ما شهادت دادید. آنها جواب می دهند همان خدایی که هر موجودی را به نطق درآورده ما را گویا ساخته و او شما را نخستین بارآفرید و بازگشتتان به سوی اوست.

از دیدگاه دینی و با نگاه آخرتی معیار قبولی تمامی اعمال انسان مومن نماز است. نماز اولین سوالی است که از انسان در آخرت می پرسند که اگر پذیرفته شود سایر اعمال انسان هم امکان پذیرش دارد و اگر رد شود سایر اعمال انسان رد می شود.

قال رسول الله (ص) ان الصلاه عمود الدین ان قبلت قبل ما سواها و ان ردت رد ما سواها » نماز ستون دین است و اگر پذیرفته شود, سایر اعمال پذیرفته می شود و اگر رد شود نیز سایر اعمال در خواهد شد. در کتاب وسائل ، ج 3 ، ص 22 ، ح 1 آمده است. ضمنا روایات دیگری در این باب هست که ذکر می شود:

الف : عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّینِ مَثَلُهَا کَمَثَلِ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ إِذَا ثَبَتَ الْعَمُودُ ثَبَتَ الْأَوْتَادُ وَ الْأَطْنَابُ وَ إِذَا مَالَ الْعَمُودُ وَ انْکَسَرَ لَمْ یَثْبُتْ وَتِدٌ وَ لَا طُنُبٌ {وسائل‏الشیعة ج : 4 ص : 27}.

امام باقر علیه السلام میفرماید نماز ستون دین است مثل آن همانند ستون خیمه است که هرگاه ستون باشد میخ ها وطنابها ثابت ومحکمند و وقتی که ستون بیفتد وبشکند دیگر میخ وطنابی پا برجا نیست . ب:عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَةِ أَشْیَاءَ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلَایَةِ قَالَ زُرَارَةُ فَقُلْتُ وَ أَیُّ شَیْ‏ءٍ مِنْ ذَلِکَ أَفْضَلُ فَقَالَ الْوَلَایَةُ أَفْضَلُ لِأَنَّهَا مِفْتَاحُهُنَّ وَ الْوَالِی هُوَ الدَّلِیلُ عَلَیْهِنَّ قُلْتُ ثُمَّ الَّذِی‏ یَلِی ذَلِکَ فِی الْفَضْلِ فَقَالَ الصَّلَاةُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ الصَّلَاةُ عَمُودُ دِینِکُم‏... . {الکافی ج : 2 ص : 19}

امام باقر علیه السلام میفرماید اسلام بر پنج چیز استوار است نماز ,زکات , حج , روزه , و ولایت زراره به امام میگوید کدام از اینها برترند فرمود ولایت برتر است چون ولایت کلید اینهاست و والی راهنمای به اینها زراره میگوید گفتم بعد از ولایت کدام برتر است فرمود نماز پیامبر اکرم فرمود نماز ستون دین شماست ... . ج:وَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّینِ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْجِهَادُ.... {مستدرک‏الوسائل ج : 7 ص : 162}. پیامبر اکرم (ص) فرمود نماز ستون دین است ... . د : در کتاب دعائم الاسلام که از منایع دست دوم محسوب میشود وانتساب روایات آن به ائمه محل تردید است وبرخی نیز نویسنده آنرا از شیعیان دوازده امامی نمیدانند این روایت نقل شده : عن علی ع أنه قال الصلاة عمود الدین و هی أول ما ینظر الله فیه من عمل ابن آدم فإن صحت نظر فی باقی عمله و إن لم تصح لم ینظر له فی عمل و لا حظ فی الإسلام لمن ترک الصلاه {دعائم‏الإسلام ج : 1 ص :134}. امیرمومنان علی علیه السلام میفرماید : نماز ستون دین است و اول چیزی است که خداوند از اعمال فرزند آدم در آن نظر میکند پس اگر صحیح باشد در باقی اعمال او نیز نگاه میکند واگر صحیح نباشد در دیگر اعمال او نگاه نمیکند وبهره ای از اسلام ندارد کسی که نماز را ترک کند

نزدیک ترین متن به عبارت مورد سوال عبارتی است که در امالی صدوق آمده این عبارت از خود مرحوم صدوق است که از بزرگان محدثان امامیه بوده وحدیث نیست بنا به آنچه در این کتاب آمده عده از بزرگان در خواست میکنند تا ایشان در مورد مذهب شیعه توضیح دهد مرحوم صدوق ضمن معرفی ائمه وبیان اعتقادات شیعه در ضمن سخنانشان این جمله را فرموده اند : ....الإقرار بأن الصلاة عمود الدین و أنها أول ما یحاسب علیه العبد یوم القیامة من الأعمال و أول ما یسأل عنه العبد بعد المعرفة فإن قبلت قبل ما سواها و إن ردت رد ما سواها.... .

از جمله اعتقادات شیعه اقرار به این است که نماز ستون دین است واول چیزی است که روز قیامت از آن سوال میشود که اگر قبول شود مابقی اعمال نیز قبول است واگر مردود شود ما بقی اعمال نیز رد میشود....... . مورد دیگری را ما در منابع روایی نیافتیم بنا بر این با توجه به مطالب یاد شده نتیجه میگیریم شد که اولا این مطلب عین حدیث نیست وعبارت مرحوم صدوق است ضمن آنکه روایت دعائم بر فرض قبول روایات این کتاب تا حدودی نزدیک به آن بود

{برخی روایات دعائم الاسلام را در صورتی که تاییدی از دیگر کتب روایی معتبر داشته باشد پذیرفته اند }و آنچه از این دو عبارت فهمیده میشود این است که نماز از جایگاهی ویژه برخوردار است ودر روز قیامت اول به نماز نگاه میشود اگر پذیرفته شود یعنی با شرایط آن از جمله اعتقاد به ولایت و دیگر چیزهایی که در آن شرط است انجام شده باشد ما بقی اعمال نیز به مانند آن است ونیاز به دقت در آن نیست چون آن اعمال هم به مانند نماز عمل عبادی است واگر نماز که راس اعمال عبادی است مشکل اساسی داشته باشد قطعا دیگر اعمال نیز دچار مشکل است و اگر اشکالی در آن نباشد بقیه نیز بلا اشکال است ونیاز به دقت در ان نیست

مراد از این جمله برفرض صحت وحدیث بودن این نیست که اگر فرضا کسی به صورت سهوی اخلال به یکی از شرایط نماز کرد و یا چند روزی نماز را ترک کرد دیگر سایر اعمال او نیز قبول نباشد و مفاد آن این است که اگر کسی نماز را کلا ترک کند ویا بدون ولایت انجام داد و یا دیگر شرایط وارکان اساسی آن دچار مشکل باشد سایر اعمال او نیز مورد قبول نیست چون دین او ستونی ندارد و همان گونه که نمازش پذیرفته نیست به همان دلیل وقیاس سایر اعمالش باطل است .

در این صورت دیگر سایر اعمال او از نظر خداوند خیر محسوب نمیشود تا تعارضی با آیه داشته باشد مثلا اگر کسی از روی عناد ولایت ومحبت علی علیه السلام واهل بیت ان حضرت را منکر شود بنا به آنچه در روایات آمده نمازش مورد قبول نخواهد بود چون یک حقیقت مسلم اسلام را انکار کرده و شرط قبولی نماز را ندارد چنین شخصی سایر اعمال او نیز همانند نماز مورد قبول نیست چون نزد خداوند خیر محسوب نمیشود و در حقیقت شر است به همین جهت در روایات آمده نماز فرد ناصب و دشمن اهل بیت همانند قبیح ترین اعمال او میباشد برای روشن تر شدن موضوع مثال دیگری میزنیم اگر کسی با نیت تصاحب اموال یتیم دست نوازش به سر یتیم بکشد ویا کسی مال دزدی را انفاق کند هرچند ظاهر این دو عمل خیر دیده میشودولی نزد خداوند خیر حساب نمیشود بله در حقیقت شر است چون در فرض اول عمل با نیت پلیدی انجام میشود ودر فرض دوم شرط قولی انفاق را دارا نیست به صورت کلی میتوان گفت اگر سایر اعمال فرد خیر محسوب شود قطعا مشمول عبارت مرحوم صدوق نخواهد بود .

« الّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ عَجِّل فَرَجَهُم »

 

 

 

 

 

سر فصل‌های کتاب اصول سرپرستی در سازمان‌ها

جزوه مديريت و اصول سرپرستي(گروه‌های کاری و کارکنان سازمان)
    تألیف، تهیه، تدوین و جمع‌آوری شده توسط این‌جانب(یاسم امامی، مُدرِس دانشگاه)

 

فهرست فصول :

فصل اول : سرپرستي در سازمان

الف- اصول سرپرستي در سازمان 1
ب- مسئوليت، قدرت و اخلاق سرپرستي 11
ج- سير تحول نظريه‌هاي مديريت و سرپرستي 24

فصل دوم  : هدایت و رهبری در سازمان 49

فصل سوم: اصول و مبانی برنامه‌ریزی 67

فصل چهارم : آموزش کارکنان(وظایف آموزشی سرپرستان)77

فصل پنجم : نظارت و كنترل در مدیریت اسلامی79

فصل ششم : تصمیم‌گیری و حل مسئله 84

فصل هفتم : شیوه‌های مطالعه کار  88  

فصل هشتم : تفويض اختيار و هماهنگي( Delegation of Authority)92

فصل نهم : ارتباطات غیرکلامی 99

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ف

 

جزوه درس تجارت دو - تهیه، تدوین و جمع‌آوری توسط آقای یاسم امامی، مُدرس دانشگاه

1- منابعدرس : 

الف- کتابحقوقتجارت(شرکت‌هایتجاری)، جلداولودومنوشته ؛دکتر ربيعااسکينیانتشاراتسمت.

ب- کتابحقوقتجارت 2 (شرکت‌هایتجاری)، نوشته ؛دکتر محمود عرفانی، انتشارات سپهر نقش.

 

مقدمه

کتب حقوق تجارت در دوره کارشناسی(رشته حقوق)

1- کتابحقوقتجارت یک(کليات،معاملاتتجاری،تُجاروسازمان‌دهیفعاليتتجاری).

2- کتابحقوقتجارت دو(شرکت‌هایتجاری).

3- کتاب حقوقتجارتسه ؛ اسناد تجاری(چک، سفته، برات، قبض انبار، اسناد در وجه حامل و  چک).

4- کتاب حقوق تجارت چهار(ورشكستگي شرکت‌ها و تُجار و تصفيه اموال و افلاس در اسلام).

تذکرات مهم : این درس، درس شب امتحانی نیست، ریزه‌کاری زیادی دارد و بیشتر آیین‌نامه‌ای است.

توجه کردن به مطالب درس در سر کلاس، خیلی مهم است.

 

2- منابعقانونی حقوق تجارت2(شرکت‌های تجاری)

   مهم‌ترین قانونراجعبهشرکت‌هایتجاری،قانونتجارتمصوب سال١٣١١استکه اساسحقوقتجارتایرانراتشکيلمی‌دهدوبابسوماینقانونازماده٢٠تا ٢٢٢بهشرکت‌هایتجاریاختصاصدارد.

درسال١٣٤٧لایحهقانونیاصلاحقسمتیازقانونتجارتبهتصویبرسيدکه موادآنجایگزینماده٢١تا٩٣قانونتجارتگردید.

ازدیگرمقرراتمربوطبهشرکت‌هایتجاری،قانونثبتشرکت‌هاستکهدرسال١٣١٠بهتصویبرسيدهاستوبرخیازموادآندرسال١٣٦٢اصلاحگردید.

 

3-  نگاه اسلام به کار،کسب درآمد و تأمین معاش

      کار و تلاش اقتصادی و کسب درآمد، علاوه بر نقش مثبت در تعالی شخصیت انسان، توسعه و پیشرفت جامعه را در پی دارد. کار منشأ اصلی تولید ثروت است. در بینش و تفکر اسلامی، کار خلاق و مولد منشأ کسب مال و درآمد و کلید استفاده از منابع طبیعی و خدادادی است. منطق و فطرت انسانی هم برای پدیدآورنده یک شیء حق تصرف در آن را می‌پذیرد و او را مالک می‌شناسند. به همین جهت، مالک اصلی و حقیقی همه موجودات خداست. در بینش اسلامی، هر انسانی پس از کار مولد و مفید روی مواد طبیعت، می‌تواند مالک کالای تولید شده باشد و هیچ کس حق تصرف آن را ندارد.کار باید مولد و خلاق باشد و ارزش افزوده‌ای ایجاد کند تا بتوان نام(کار) بر آن گذاشت در غیر این صورت کاری کاذب و دروغین است.

      نگاه اسلام به کسب درآمد و تأمین معاش، یک نگاه مؤکد و بااهمیت است. این‌طور نیست که دین شرایط اقتصادی دشوار و تنگناهای مالی و معیشتی آزاردهنده را برای عموم جامعه بپسندد و تأکیدات آن فقط بر مسائل اخلاقی و الهی باشد ؛ بلکه نگاه اسلام در جهت تبیین یک رابطه دو سویه و یا به عبارتی رابطه جامع و همه جانبه است و در عمل یک تعادل منطقی بین دنیا و آخرت ایجاد می‌کند.امام رضا(ع) در این خصوص این‌گونه می‌فرمایند : "لَیسَ مِنّا مَن تَرَكَ دُنیاه لِدینه و دینهِ لِدُنیاه" : از ما نیست کسی که دنیا را به خاطر دین یا دین را به خاطر دنیا ترک کند و رها سازد. در بیان دیگر امیرالمؤمنین(ع) یکی از رفتارهای عاقلانه را در بحث تأمین معاش و امور اقتصادی چنین می‌فرماید : " ... لیس لِلعاقل آن یَكون شاخِصا ًإلّا فی ثلاث ؛ مرمّة لمعاش، او خطوة فی معاد، او لذة فی غَیر محرّم".

سزاوار است مؤمن را سه زمان باشد : زمانی که هزینه‌های زندگی را تأمین می‌کند ؛ زمانی که در آن با پروردگارش راز و نیاز می‌کند  و زمانی که به خوشی‌های حلال و زیبا، اختصاص می‌دهد(نهج‌البلاغه، حکمت 390).

 

     با این توصیف‌ها، در جامعه‌ای که حکومت آن اسلامی و مردم نهاد است، جایگاه امور اقتصادی بیش از پیش روشن می‌شود. درحالی‌که شاید این‌طور به ذهن متبادر شود که وانهادن امور اقتصادی آن قدرها هم مهم نیست و اهمیت بیشتر و بالاتر در توجه به فرهنگ و تمدن کشور است. این تفکر، تفکر سازگار با اسلام و اندیشه‌ای عاقلانه نیست. چرا که با سست شدن ارکان اقتصادی و رخ دادن رفتارهای بیهوده در آن، بنیان‌های جاری اجتماع به سستی می‌گراید. رهبر فرزانه انقلاب در خردادماه سال ۱۳۷۹ در دیدار با نمایندگان مجلس شورای اسلامی این مهم را متذکر شدند : "مسئله معیشت قطعاً در اولویت اوّل است. معیشت كه نبود، دین هم نیست ؛ اخلاق هم نیست ؛ حفظ عصمت و عفت هم نیست ؛ امید هم نیست. كسى را كه به موقعیتى دست پیداکرده، به خاطر این كه براى رفع نابسامانى و فقر، تلاش و مجاهدت كند و شب و روزِ خودش را صرف نماید، ملامت نخواهند كرد. اولویّتها را پیدا كنید. مسائل اساسى جامعه این‌هاست".

مَکاسب  جمع کسب‌ها - شغل‌ها. مَکسُب : بر وزن مفعل، چیزی بدست آوردن.

اولین قاعده در فقه، تفقه در احکام دین است.

تَفَقُه : شناخت پیدا کردن و فقیه شدن- شناخت پیدا کردن.     تَفَقُد : دلجویی کردن.

 

4- توصیه اسلام به تساهل در معامله

پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند ؛ « اِن اللّه َ يُحِبُّ الْعَبدَ آن يَكُونَ سَهْلَ الْبَيْعِ وَ سَهْلَ الشِّراءِ وَ سَهْلَ القَضاءِ وَ سَهْلَ الاِقْتِضاءِ » خداوند بنده‌ای را كه در خريد و فروش(معامله) و قضاوت و پذيرش قضاوت آسان گير باشد دوست دارد(دعائم الاسلام، ج 1 : 17).

5- تعریف و توضیح عقد مضاربه

مضاربه عبارت است از عقد و قراردادى كه بين دو نفر؛ مالک سرمایه(بانک) و عامل(بکار گیرنده سرمایه) منعقد و برقرار می‌شود، به اين صورت كه شخصى مالى را به ديگرى بدهد تا با آن تجارت و معامله كند و سود حاصله بين هر دو به نسبتى كه قرار می‌گذارند تقسيم گردد و كسى كه سرمايه را می‌دهد مالك نام دارد و ديگرى كه تجارت و خريد و فروش را انجام می‌دهد عامل نام دارد.

هدف از مضاربه به‌کارگیری نيروهاى فعال و كارآمد و جلوگيرى از عاطل و باطل ماندن انسان‌های شايسته و مسلمان است. هدف از مضاربه تحصيل سود و درآمد مشروع و حلال و جلوگيرى از رباخوارى و اَكل مال به باطل است.

عامل نيز بايد توجه داشته باشد كه، مضاربه تنها تحويل گرفتن ثروت و اموال ديگران و تجارت كردن و پول بدست آوردن نيست بلكه مضاربه مجمع و مورد تبادل احكام شرعى و مسؤولیت‌های سنگين و پرمخاطره است، زيرا كه در صورت صحت آن و حاصل شدن سود، عامل شريك مالك است و در صورت باطل بودن مضاربه و فساد آن، عامل تنها مستحق اجرت‌المثل و در حقيقت به تفصيلى كه بعداً ذكر خواهد شد اجير مالك است. و در صورت عدم حصول سود، عامل حقی ندارد و امين و امانت‌دار مالك است و در صورت تخلف از شرايط تعیین‌شده، غاصب و گنه‌کار و ضامن مال مالك است و نهايتاً عامل، در تصرفات و معاملات، وكيل و كارگذار مالك است و غير این‌ها از احكام و وظايف كه از مضامين مسائل آينده روشن می‌شود.

در مضاربه چند چيز معتبر است :

1- مالك و عامل بالغ، عاقل و مختار باشند و مالك شرعاً از تصرف در اموال خود ممنوع نباشد.

2- ايجاب از طرف مالك و قبول از طرف عامل(به لفظ باشد يا به غير لفظ، عربى باشد يا غیر عربی).

3- بايد سرمايه عين خارجى باشد و مضاربه با دَين صحيح نيست، بلى چنانچه طلبكار، مديون را وكيل در قبض طلب و در ايجاب عقد مضاربه از طرف او كند و مديون پس از قبض و ايجاب از جانب خود هم قبول نمايد مضاربه صحيح است.

4- سود حاصله فقط بين مالك و عامل باشد و چنانچه شرط كنند كه چيزى از سود براى غير باشد، شرط صحيح نيست، مگر اينكه شرط كنند، غير كارى كه مربوط به تجارت و مضاربه است انجام دهد كه در اين صورت شرط سهيم بودن در سود اشكال ندارد.

5- سهم سود هر يك از عامل و مالك تعيين شود و تعيين آن به دو صورت صحيح است : الف : قرار بگذارند هر مقدار سود حاصل شد به نحو كسر مشاع، يعنى چند درصد، مربوط به مالك و چند درصد مربوط به عامل باشد. ب: قرار بگذارند مقدار معينى از سود، مربوط به عامل و بقيه هر چه بود مربوط به مالك باشد، يا برعكس.

6- عامل قدرتِ انجامِ معامله و تجارت را داشته باشد.

7- سود بردن، به وسيله تجارت و خريد و فروش باشد، بنابراين اگر مالك پول و سرمايه را به كسى بدهد كه با آن زراعت كند يا خرج مغازه يا تعمير ماشين كند مضاربه صحيح نيست.

از نظر دکتر کاتوزیان مضاربه ؛ پیمانی است که در نوع خاصی از شرکت تجارتی بین اصحاب صاحب سرمایه و عامل او ایجاد می‌شود؛ شرکتی که در آن یکی از شرکا سرمایه می‌دهد و دیگری خدمات و کارایی خود را به میان می‌نهد.

نکته : در مضاربه باید ریسک را بپذیرید و میزان سود تضمین‌شده نیست.

خسارت تأخیر و تا دیه : خسارت ناشی از دیرکرد در پرداخت مثلاً وام.

 

6- اِقاله، فسخ، اِنفساخ، تفاسخ

1-6- اقاله به معنی به هم زدن معامله با تراضی طرفین است.

2- 6- عناصر عقد اقاله

الف : وجود عقد اول(اِقاله عقد دوم است که موضوع آن انهدام عقد اول با تراضی طرفین است. پس یکی از عناصر عقد اِقاله وجود عقد اول است.)

ب : عقد اول بایستی از عقود لازمه باشد یا از یک طرف لازم باشد.

 

ج : تراضی

اسقاط تعهدات ناشی از عقد اول به تراضی در عقد دوم لازم است.

د : چیزی بر اسقاط عقد دوم(اقاله) نسبت به عقد اول نیفزایند.

اما اِمهال برای رد یکی از عوضین یا افزایش بر مهلت و یا گنجاندن شرطی ضمن عقد اقاله، معنی ندارد.

ماده 184 تا 189قانون مدنی انواع عقد را این‌گونه توصیف نموده است :

عقد لازم : عقدی است که هیچ یک از طرفین حق فسخ آن را ندارد مگر در موارد معین مانند ؛ عقد بیع- اجاره.

عقد جایز : عقدی که هر یک از طرفین هر زمان بخواهد بتواند آن را فسخ نماید. مانند ؛ وکالت و عاریه.

عقد خیاری : عقد لازمی را که در آن به دو طرف یا یکی از آن‌ها یا به دیگری اختیار فسخ داده شده است،عقد خیاری گویند.(ماده 188 قانون مدنی).

عقد خیاری از تقسیمات عقد لازم است. برای مثال اگر در عقد بیع شرط شود که فروشنده تا شش ماه می‌تواند ثمن را به خریدار بازگرداند و عقد را فسخ کند،در این فرض بیع «عقد خیاری»است که بیع شرط نامیده می‌‌شود.

عقد منجز :‌ عقدی است که تأثیر آن به حسب انشای موقوف به امر دیگری نباشد.

عقد معلق : عقدی است که تأثیر آن به حسب انشاء وابسته به امر دیگری باشد.

7- تعریف تفاسخ و اقسام آن 

 مترادف با اقاله است. در تفاسخ ممکن است با تراضی یا غیر تراضی معامله به هم بخورد.

1-7- فسخ (Resolution) ؛ فَسخ در لغت به معنای نقض، زایل گردانیدن، تباه کردن و شکستن آمده است.

فسخ که به آن انحلال ارادی قرارداد یا تعهد نیز گفته می‌شود، در اصطلاح حقوقی عبارت است از پایان دادن حقوقی به قرارداد به وسیلۀ یکی از دو طرف قرارداد یا شخص ثالث.

2-7- عناصر فسخ

1- وجود عمل حقوق(عقد یا ایقاع) که منبعث از قانون باشد و اعتبار آن تامه باشد بدین معنی که نقص در آن جایگاهی نداشته باشد پس در این حالت رد فضولی فسخ به شمار نمی‌آید زیرا عقد فضولی اعتبارش تامه نیست به همین روال هیچ یک از حقوق‌دانان رد فضولی را یا رد مکره را در زمره عقد فسخ نیاورده است.

2- اِزاله تعهد یا تعهدات ناشی از آن از عمل حقوقی.

3- اِزاله تعهد بایستی با قصد طرفی همراه باشد که در ایجاد تعهد مورد موضوع فسخ دخالت مستقیم داشته باشد در این حالت همچنان که گفته شد انفساخ و یا اقاله فسخ نیست زیرا در آن نه قصد فعل اشتراط دارد و نه قصد نتیجه.

4- اِزاله تعهد ناشی از عقد در فسخ، منبعث از تراضی طرفین نیست وگرنه تفاسخ است یا به عبارت ساده‌تر موضوع عقد اقاله است نه فسخ.

5- اِزاله تعهد موضوع فسخ بایستی مقرون به قصد نتیجه باشد هر چند دعوی رد گردد زیرا فسخ در زمره ایقاعات است و عقد نیست پس رجوع زوج به مطلقه رجعیه در ایقاع طلاق یک طرفه مصداق فسخ بشمار نمی‌آید زیرا در رجوع قصد فعل لازم است ولی اشتراط قصد نتیجه شرط لزوم نیست و ماده 1149 قانون مدنی حکم به بطلان دارد و غلط است.

3-7- تفاوت انفساخ با تفاسخ

انفساخ : انحلال قهری(از بین رفتن خود به خود) است بدین معنا که  عقد، بدون نیاز به عمل حقوقی اضافی و حق انتخاب برای طرفین یا دادگاه باقی‌ نمی‌ماند. یعنی بدون اراده‌ی طرفین عقد منحل می‌شود پس قهری بودن انحلال، منافاتی با ارادی بودن سبب آن ندارد، مثلاً ممكن است طرفین قبلاً تراضی نمایند كه سه ماه بعد عقد خود‌به‌خود، منفسخ شود.

 

4-7- اَقسام انفساخ

 انفساخ عقد را به اعتبار نقشی كه اراده در آن دارد به سه گروه تقسیم می‌كنند.

1) انفساخی كه به طور مستقیم ناشی از ارادۀ صریح طرفین عقد است، مانند اجاره‌ای كه پس از پایان مدت یك سال خود‌به‌خود از بین برود.

2) انفساخی كه ناشی از حكم قانون‌گذار است، ولی به گونه‌ای است كه قانون‌گذار، ارادۀ‌ ضمنی و مفروض طرفین عقد را اجرا می‌كند، مثل تلف مبیع قبل از قبض، موضوع ماده 387 قانون مدنی كه اگر مبیع قبل از قبض تلف شود عقد فسخ می‌شود، این فسخ، ­­­انفساخ ناشی از ارادۀ ضمنی طرفین است كه اگر مبیع از بین رفت، دیگر تعهد از بین می‌رود.

3) انفساخی كه ناشی از حكم قانون‌گذار است، ولی هدف آن تأمین پایگاه اراده و تراضی است، مانند انحلال همۀ قراردادهای جایز در صورت فوت یا حجر یكی از متعاقدین.

8- فرق اِقاله با فسخ

1-    فسخ از ایقاعات به شمار می‌آید ولی اقاله از عقود.

2-   اِقاله، عقدی است با توافق و رضایت به همراه اراده طرفین و موضوع آن انهدام عقد اول است درحالی‌که فسخ به علت قانونی است و شاید رضایت طرف دیگر حائز اهمیت نباشد.

3-    اِقاله را می‌توان با توافق طی سند عادی یا رسمی اجرا نمود ولی در فسخ حکم دادگاه منبعث از جواز قانونی اصل صحت آن است.

4-    اِقاله با انعقاد عقد دوم صورت می‌گیرد ولی فسخ عقد دوم ندارد.

5-    فسخ به علت قانون است ولی اقاله علتش رضایت طرفین و اراده و قصد آنان است.

ایقاع : انشاء اثر حقوقی با یک اراده کامل است و نیاز به توافق بااراده دیگر ندارد. برای مثال ؛ ابراء بااراده طلبکار انجام می‌شود و سقوط حق به رضای بدهکار احتیاج ندارد( ماده 289 ق.م ) و فسخ قرارداد تنها باکسی است که به حکم قانون یا قرارداد چنین اختیاری دارد (مواد 396 به بعد ق.م) و اخذ به شفعه نیز تنها به اراده شفیع واقع می‌شود.

9- مبحث رِبا

ربا حرام است هم برای دهنده و هم برای گیرنده ربا. دولت می‌تواند مورد ربا را ضبط کند.

در دادگاه شعبه ویژه اصل 49 قانون اساسی رسیدگی به امور ربوی وجود دارد.

اصل/49/ ق/ اساسی : دولت موظف است ثروت‌های ناشی از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوءاستفاده از موقوفات، سوءاستفاده از مقاطعه‏کاری‌ها و معاملات دولتی، فروش زمین‌های موات و مباحات اصلی، دایر کردن اماکن فساد و سایر موارد غیر مشروع را گرفته و به صاحب حق رد کند و در صورت معلوم نبودن او به بیت‏المال بدهد. این حکم باید با رسیدگی و تحقیق و ثبوت شرعی به وسیله دولت اجرا شود.

انواع ربا(ربا قرضی-  ربا معاملاتی)

ربای قرضی‏ ؛ ربای قرضی رایج‏ترین نوع ربایی است که در جوامع مختلف وجود داشته و دارد، به این صورت که فرد برای تأمین نیاز مالی تقاضای قرض می‌کند و در ضمن قرارداد، متعهد می‌شود آنچه را می‌گیرد همراه با زیاده برگرداند. بنابراین ربای قرضی؛ زیاده‌ای است که در قرارداد قرض شرط می‌شود. امام خمینی(ره) دراین‌باره می‌گوید : شرط زیاده در قرض جایز نیست، فرقی نمی‏کند که زیاده یا ربا(عینی، کاری، منفعتی یا صفتی) باشد. اگر این زیاده عینی باشد مانند ؛ دادن ده درهم به دوازده درهم، یا کاری باشد مانند ؛ دوختن لباس برای قرض دهنده یا استفاده از منفعتی باشد مانند ؛ استفاده از عین رهنی که نزد قرض دهنده است، یا صفتی باشد مثل اینکه ؛ درهم‏های شکسته را قرض دهد و شرط کند که درهم‏های سالم بگیرد.

ربای معاملی‏ ؛ ربای معاملی آن است که یکی از دو کالای مثل هم، با زیاده عینی به مثل دیگر فروخته شود مانند، فروختن یک من(3 کیلو)گندم به دو من(6 کیلو) آن، یا به یک من آن و یک درهم، یا با زیاده حکمی مانند، یک من گندم نقداً به یک من آن نسیه و شرط آن دو چیز است‏ :

اوّل : آنکه عوض و معوّض، به دید عرف از جهت جنس یکی باشد، پس هرچه که در نظر عرف بر آن گندم یا برنج یا خرما یا انگور صدق کند و حکم به یکی بودن جنس آن کنند، بیع بعضی از آن به بعضی دیگر با اضافی جایز نیست، اگر چه در صفات و خواص مختلف باشند.

 دوم : آنکه عوض و معوّض از مکیل یا موزون باشد، پس در چیزی که با شمردن یا مشاهده فروخته می‌شود ربا نیست. معامله دو کالای هم‌جنس با زیادی در یک طرف یا قرض دادن به شرط زیادی را ربا می‌گویند که از آن در باب تجارت سخن گفته‌اند.

کَمیل : انجام معامله بر مبنای یک ظرف(پیمانه)موزون : جنسی که با وزن کردن مورد معامله(خرید و فروش) قرار می‌گیرد.

10- اهميتشرکت‌هایتجاری

        امروزهبخشعظيمیازفعالیت‌هایاقتصادیوبازرگانیراشرکت‌هایتجاری برعهده‌دارند.اشخاصبهدليلمزایایفراوانیکهشرکت‌هایتجاریدارندترجيح می‌دهنددرقالباینشرکت‌هابهفعاليتتجاریبپردازند. ازجمله ؛ مزایایتشکيلشرکت‌هایتجاریمواردزیراست :

١-  فراهمنمودنسرمایهبيشتر.

٢ - تجمعتخصص‌های گوناگون.

٣-  محدودیتمسئوليت.

بهدليلمزایاییکهتشکيلشرکتتجاری دارند،امروزهدولت‌ها نيزفعاليتاقتصادیخودرادرقالبشرکت‌هایتجاریانجاممی‌دهند.

11- اساس‌نامه شرکت

      اساس‌نامه مهم‌ترین رکن شرکت سهامی و سندی است که شرط فقط به آن بستگی دارد. کلیه شرکت‌های سهامی اعم از شرکت سهامی عام  یا شرکت سهامی خاص باید دارای اساس‌نامه باشند. اساس‌نامه روابط شرکا با یکدیگر و حدود اختیارات مجامع عمومی و هیئت‌مدیره، سود و زیان شرکت، مدت انحلال آن را معین و تکلیف می‌نماید. اساس‌نامه تابع نظر مؤسسین و اکثریت دارندگان سهام است و قانون از لحاظ اهمیت، مواردی را در آن ذکر کرده که در هر حال لازم الرعایه است.

12- اساس‌نامه وفق(ماده/8/اص/ق/تجارت) باید دارای موارد ذیل باشد(21 مورد) :

1. نام شرکت

2. موضوع شرکت به طور صریح و منجز.

3. مدت شرکت.

4. مرکز اصلی شرکت و محل شعب آن، اگر تأسیس شعبه مورد نظر باشد.

5. مبلغ سرمایه شرکت و تعیین مقدار نقد و غیر نقد آن به تفکیک.

6. تعداد سهام بی‌نام و با نام و مبلغ اسمی آن‌ها. در صورتی که ایجاد سهام ممتاز مورد نظر باشد تعیین تعداد و خصوصیات و امتیازات این‌گونه سهام.

7. تعیین مبلغ پرداخته‌شده هر سهم و نحوه مطالبه بقیه مبلغ اسمی هر سهم و مدتی که ظرف آن باید مطالبه شود که به هر حال از پنج سال متجاوز نخواهد بود.

8. نحوه انتقال سهام با نام.

9. طریقه تبدیل سهام با نام به سهام بی‌نام و بالعکس.

10. در صورت پیش‌بینی امکان صدور اوراق قرضه، ذکر شرایط و ترتیب آن.

11. شرایط و ترتیب افزایش و کاهش سرمایه شرکت.

12. مواقع و ترتیب دعوت مجامع عمومی.

13. مقررات راجع به حد نصاب لازم برای معتبر بودن تصمیمات مجامع عمومی.

14. تعداد مدیران و طرز انتخاب و مدت مأموریت آن‌ها و نحوه تعیین جانشین برای مدیرانی که فوت یا استعفا می‌کنند یا محجور یا معزول یا به سایر جهات قانونی، ممنوع می‌گردند.

15. طریقه شور و اخذ رأی و اکثریت لازم برای معتبر بودن تصمیمات مجامع عمومی.

16. تعیین وظایف و حدود اختیارات مدیران.

17. تعداد سهام تضمینی که مدیران باید به صندوق شرکت بسپارند.

18. قید این که شرکت یک بازرس خواهد داشت یا بیشتر و نحوه انتخاب و مدت مأموریت بازرس.

19. تعیین آغاز و پایان سال مالی شرکت و موعد تنظیم ترازنامه و حساب سود و زیان و تسلیم آن به بازرسان و به مجمع عمومی سالانه.

20. نحوه انحلال اختیاری شرکت و ترتیب تصفیه امور آن.

21. نحوه تغییر اساس‌نامه.

13- وجوه افتراق شرکت‌های مدنی با شرکت‌های تجاری

1-شرکت مدنی عمدتاً با ثبت در دفاتر رسمیت پیدا می‌کند(بجز شراکت ورثه در میراث که نیازمند ثبت نیست) درحالی‌که شرکت تجاری با ثبت در اداره ثبت شرکت‌ها، هویت پیدا می‌کند.

2- شرکت مدنی فاقد شخصیت حقوقی است درحالی‌که شرکت تجاری، اصولاً یک شخصیت حقوقی است.

3-شرکت مدنی اقامتگاه و تابعیت ندارد، درحالی‌که اقامتگاه و تابعیت شرکت تجاری لزوماً باید مشخص باشد.

4- موضوع شرکت مدنی معاملات غیرتجاری است، درحالی‌که موضوع شرکت‌های تجاری، معاملات تجاری است.
5- شرکت‌های حقوقی تابع قصد و اراده شرکا می‌باشند و به هر نحو که بخواهندمی‌توانند شرکت تشکیل دهند(مشروط بر آنکه مغایر با قانون مدنی نباشد)در صورتی کهقانون، شرکت‌های تجاری را تحت نظم به خصوصی قرار داده و حتی انواع آن‌ها را مشخص و محدود نموده و ضوابط عینی را بر آن‌ها حاکم کرده است.

6- شرکت مدنی همیشه و ضرورتاً با حداقل دو نفر تشکیل می‌گردد، درحالی‌که در تأسیس بعضی از شرکت‌های تجاری ضرورتاً وجود حداقل، سه نفر لازم است مثل، شرکت سهامی خاص.

7- بعضی از شرکت‌های مدنی بدون اراده و اختیار شرکا به وجود می‌آیند مانند(شراکت وراث در مال الترکه) اما شرکت‌های تجاری حتماً و ضرورتاً در نتیجه اختیار و اراده شرکا به وجود می‌آیند.

8- در شرکت‌های مدنی مسئولیت غالباً  مدنی و منفرد است اما مسئولیت شرکا در شرکت‌های تجاری بر حسب نوع شرکت ممکن است به میزان سهم، محدود به سرمایه ، نسبت به سرمایه و تضمین تمام سرمایه و یا مختلط و غالباً غیر منفرد است.

9- در شرکت‌های مدنی همیشه تقسیم سود و زیان به نسبت سهم است اما  نحوه تقسیم سود و زیان در شرکت‌های تجاری بر اساس نوع شرکت‌ها متفاوت است و بر مبنای مسئولیت شرکا انجام می‌گیرد.

10- در امور مدنی مقررات اِعسار جاری است در صورتی که(ورشکستگی، تصفیه و مرور زمان) مختص شرکت‌های تجاری و تجار است.

وجه ممیز شرکت‌های تجارتی از شرکت‌های مدنی که در ماده 220 ق.ت چنین آمده است :

‌ماده 220 /ق/تجارت : هر شركت ايراني كه فعلاً وجود داشته يا در آتيه تشكيل شود و با اشتغال به امور تجارتي خود را به صورت يكي از شرکت‌های مذكور در این قانون در نياورده و مطابق مقررات مربوطه به آن شركت عمل ننمايد شركت تضامني محسوب شده و احكام راجع به شرکت‌های تضامني در مورد آن اجرا مي‌گردد.

‌هر شركت تجارتي ايراني مذكور در اين قانون و هر شركت خارجي كه بر طبق قانون ثبت شرکت‌ها مصوب خردادماه 1310 مكلف به ثبت است بايد در کلیه اسناد و صورت حساب‌ها و اعلانات و نشريات خطي يا چاپي خود در ايران تصريح نمايد كه در تحت چه نمره در ايران به ثبت رسيده و الا محكوم به جزای نقدي از دويست تا دو هزار ريال خواهد شد - اين مجازات علاوه بر مجازاتي است كه در قانون ثبت شرکت‌ها براي عدم ثبت مقررشده.

14- اسامیشرکت‌هایتجارتی(ماده٢٠قانونتجارت)

١ - شرکتسهامی

٢ - شرکتبامسئوليتمحدود

٣ - شرکتتضامنی

٤-  شرکتمختلطغيرسهامی

٥-  شرکتمختلطسهامی

٦-  شرکتنسبی

٧-  شرکتتعاونیتوليدومصرف

 

15- تعاریف انواع شرکت‌ها(تجارتی، عام، خاص، مختلط، با مسئولیت محدود، تضامنی، نسبی، تعاونی تولید و مصرف)و انواعشرکت‌هایتجاری(شرکت‌هایسرمایه- شرکت‌هایاشخاص- شرکت‌های مختلط)

 

1- تعریف شرکت تجارتی : شرکت تجارتی عبارت است از سازمانی که بین دو یا چند نفر تشکیل می‌شود که در آن هر یک سهمی به صورت نقد یا جنس یا کار خود در بین می‌گذارند تا مبادرت به عملیات تجارتی نموده و منافع و زیان‌های حاصل را بین خود تقسیم کنند. این تعریف را شامل سه عنصر می‌داند :

 1) اراده تشکیل شرکت. 2) آورده مشترک.  3) تقسیم منافع احتمالی. 

2- تعریف شركت سهامي(م/21/ق/تجارت)

شركت سهامي شركتي است كه براي امور تجارتي تشكيل و سرمايه آن به سهام تقسیم‌شده و مسئوليت صاحبان سهام محدود به سهام آن‌ها است.

3- تعریف شرکت سهامی عام‌

شرکت سهامی عام، شرکتی است بازرگانی(‌ولو اینکه موضوع عملیات آن، امور بازرگانی نباشد) که سرمایه‌‌ی آن به سهام، تقسیم‌شده که بخشی از این سرمایه از طریق فروش سهام به مردم تأمین‌ می‌شود. در شرکت سهامی عام، تعداد سهام‌داران نباید از سه نفر کمتر باشد و مسئولیت سهام‌داران، محدود به مبلغ اسمی سهام آن‌هاست. در این شرکت، عبارت «شرکت سهامی عام» باید قبل از نام شرکت با بعد از آن، بدون فاصله با نام شرکت در کلیه‌ی اوراق و اطلاعیه‌ها و آگهی‌های شرکت به طور روشن و خوانا قید شود. گواهی بانکی مبنی بر واریز حداقل 35%‌ سرمایه، تعهد توسط مؤسسین شرکت.

مجموع ارزش اسمي، سهام سرمايه شركت را تشكيل می‌دهد و پس از انحلال شركت هر سهامداري حق دارد مبلغ اسمي سهام خود را دريافت نمايد در صورتي كه سهم انتفاعي جز سرمايه شركت نبوده و صاحب آن حق مطالبه مبلغ اسمي آن را پس از انحلال شركت ندارد.

اصولاً همه سهامداران در شركت سهامي از تساوي حقوق برخوردارند و اين حقوق شامل ميزان مشاركت تعهدات و منافع صاحب سهم در شرت سهامي است و براي استفاده از اين حقوق دارنده سهم بايد مبلغ اسمي سهمي را كه پذیره‌نویسی نموده در مهلت قانون پرداخت نمايد .

‌ماده 6 - برای تأسیس شرکت‌های سهامی عام، مؤسسین باید اقلاً بیست درصد سرمایه شرکت را خود تعهد کرده و لااقل سی و پنج درصد مبلغ تعهد شده را در حسابی به نام شرکت در شرف تأسیس نزد یکی از بانک‌ها سپرده سپس اظهارنامه‌ای به ضمیمه طرح اساس‌نامه شرکت و طرح اعلامیه پذیره‌نویسی سهام که به امضاء کلیه مؤسسین رسیده باشد در تهران به اداره ثبت شرکت‌ها و در شهرستان‌ها به دایره ثبت شرکت‌ها و در نقاطی که دایره ثبت شرکت‌ها وجود ندارد به اداره ثبت اسناد و املاک محل تسلیم و رسید دریافت کنند.

‌تبصره - هرگاه قسمتی از تعهد مؤسسین به صورت غیر نقد باشد باید عین آن یا مدارک مالکیت آن را در همان بانکی که برای پرداخت مبلغ نقدی حساب باز شده است تودیع و گواهی بانک را به ضمیمه اظهارنامه و ضمایم آن به مرجع ثبت شرکت‌ها تسلیم نمایند.

4- تعریف شرکت سهامی خاص

شرکتی است بازرگانی (ولو اینکه موضوع عملیات آن،‌ امور بازرگانی نباشد) که تمام سرمایه‌ی آن منحصراً توسط مؤسسین، تأمین گردیده و سرمایه‌ی آن به سهام، تقسیم‌شده و مسئولیت صاحبان سهام، ‌محدود به مبلغ اسمی سهام آن‌هاست.تعداد سهام‌داران نباید از سه نفر کمتر باشد و عنوان «‌شرکت سهامی خاص»‌ باید قبل از نام شرکت یا بعد از آن بدون فاصله با نام شرکت، به طور روشن و خوانا قید شود.

5- تعریف شرکت با مسئولیت محدود

شرکت با مسئولیت محدود، شرکتی است که بین دو یا چند نفر برای امور تجاری تشکیل‌شده و هر یک از شرکا بدون اینکه سرمایه به سهام یا قطعات سهام تقسیم‌شده باشد؛ فقط به میزان سرمایه‌ی خود مسئول قروض و تعهدات شرکت است. در نام شرکت باید عبارت ‹‹‌ با مسئولیت محدود ›› ‌قید شود.

6- شرکت تضامنی(general partnership)

شرکتی است که تحت اسم مخصوصی برای امور تجارتی بین دو یا چند نفر با مسئولیت تضامنی تشکیل می‌شود و اگر دارایی شرکت برای تا دیه تمام قروض شرکت کافی نباشد٬ هر یک از شرکا مسئول پرداخت تمام قروض می‌باشند. در صورتی که نام برخی مالکان شرکت و در نام شرکت آمده باشد، شرکت تضامنی محسوب می‌شود. شرکت تضامنی ساده‌ترین نوع از شراکتبر پایه کامن لااست، که برای امور تجارتی بین دو یا چند نفر، تشکیل می‌شود و در آن شرکاء فعالیت‌های مستمر و مستقل کارآفرینیرا تحت نام یک شرکتاجرا می‌کنند.  بنیان‌گذاران در قبال کلیه بدهی‌هایشرکت، شخصاً مسئولیت دارند.

7- تعریف شرکت مختلط غیر سهامی

شرکت مختلط غیر سهامی، شرکتی است که برای امور تجاری تحت نام مخصوصی بین یک یا چند نفر شریک ضامن و یک یا چند نفر شریک با مسئولیت محدود، بدون انتشار سهام، تشکیل می‌شود. شریک ضامن، مسئول کلیه‌ی قروضی است که ممکن است علاوه بر دارایی شرکت پیدا شود. شریک با مسئولیت محدود، کسی است که مسئولیت او فقط به میزان سرمایه‌ای است که در شرکت گذارده و یا بایستی بگذارد. در اسم شرکت باید عبارت « شرکت مختلط » ‌و لااقل اسم یکی از شرکای ضامن، قید شود.

8- تعریف شرکت مختلط سهامی

شرکت مختلط سهامی، شرکتی است که تحت نام مخصوص بین یک عده شرکای سهامی و یک یا چند نفر شریک ضامن تشکیل می‌شود. شرکای سهامی کسانی هستند که سرمایه‌ی آن‌ها به صورت سهام یا قطعات سهام متساوی القیمه درآمده و مسئولیت آن‌ها تا میزان همان سرمایه‌ای است که در شرکت دارند. شریک ضامن کسی است که سرمایه‌ی او به صورت سهام درنیامده و مسئول کلیه‌ی قروضی است که ممکن است علاوه بر دارایی شرکت پیدا شود. در صورت تعدد شریک ضامن، مسئولیت آن‌ها در مقابل طلبکاران و روابط آن‌ها با یکدیگر، تابع مقررات شرکت تضامنی خواهد بود. در نام شرکت باید عبارت «  شرکت مختلط »‌ ‌و لااقل اسم یکی از شرکای ضامن قید شود.

9- شرکت نسبی

شرکت نسبی شرکتی است که برای امور تجاری، تحت نام مخصوص بین دو یا چند نفر تشکیل می‌شود و مسئولیت هر یک از شرکا به نسبت سرمایه‌ای است که در شرکت گذاشته است. در اسم شرکت نسبی عبارت « شرکت نسبی» و لااقل اسم یکی از شرکا باید ذکر شود؛ در صورتی که اسم شرکت مشتمل بر اسامی تمام شرکا نباشد؛ بعد از اسم شریک یا شرکایی که ذکرشده عبارتی از قبیل « و شرکا » و « ‌و برادران » ضروری است.

 

10- تعریف شرکت تعاونی

به موجب ماده‌ی17 قانون تجارت جمهوری اسلامی ایران، «شرکت تعاونی، شرکتی است که تمام یا حداقل 51% سرمایه‌ی آن به وسیله‌ی اعضا در اختیار شرکت تعاونی قرار گیرد و وزارت خانه‌ها، سازمان‌ها، شرکت‌های دولتی و وابسته به دولت و تحت پوشش دولت، بانک‌ها،‌ شهرداری‌ها، شوراهای اسلامی کشوری، بنیاد مستضعفان و سایر نهادهای عمومی می‌توانند جهت اجرای بند 2 اصل 43 ، از راه وام بدون بهره یا هر راه مشروع دیگر از قبیل مشارکت، مضاربه، مزارعه، ‌مساقات، اجاره، اجاره به شرط تملیک، بیع شرط، فروش اقساطی و صلح، اقدام به کمک در تأمین یا افزایش سرمایه‌ی شرکت‌های تعاونی نمایند؛ بدون آن که عضو باشند.

تبصره : در مواردی که دستگاه‌های دولتی در تأسیس تعاونی، شریک می‌شوند؛ ظرف مدتی که با موافقت طرفین در ضمن عقد شرکت، تعیین خواهد شد؛ سهم سرمایه‌گذاری دولت به تدریج بازپرداخت و صد درصد سرمایه به تعاونی تعلق خواهد گرفت.مطابق ماده‌ی 26 همان قانون: «تعاونی‌های تولیدی، شامل تعاونی‌هایی است که در امور مربوط به کشاورزی، دام داری، ‌دام پروری، پرورش و صید ماهی، شیلات، صنعت، معدن، ‌عمران شهری و روستایی و نظایر این‌ها فعالیت می‌نمایند» و به موجب ماده‌ی 27: «‌تعاونی‌های توزیع، عبارت‌اند از تعاونی‌هایی که نیاز مشاغل تولیدی و یا مصرف کنندگان عضو خود را در چهارچوب مصالح عمومی و به منظور کاهش هزینه‌ها و قیمت‌ها تأمین می‌نمایند». تبصره‌ی ماده‌ی 28 : ‌«‌ تعاونی‌های موضوع این قانون با رعایت قوانین و مقررات می‌توانند به امر صادرات و واردات در موضوع خود بپردازند.

شرکت‌هایتعاونیهرچندابتداتابعقانونتجارتبودندولیبعدهامقرراتخاصی برایشرکت‌هایتعاونیتصویبشد.اکنوناینشرکت‌هاتابعقانونبخشتعاونی اقتصادجمهوریاسلامیایرانمصوب١٣٧٠می‌باشند.

شرکت‌هایدولتیکهبهکارتجارتمی‌پردازنددارایقوانينومقرراتخاصمی‌باشند.علاوهبرقوانينمذکور، آئيننامهونظامنامه‌هایینيزدرمورد شرکت‌هایتجاریبه طورمتفرقوجوددارد.

در اسلام به کسب و درآمد توجه خاصی شده است.

 

اصل/43/ق/اساسی : برای تأمین استقلال اقتصادی جامعه و ریشه‏کن کردن فقر و محرومیت و برآوردن نیازهای انسان در جریان رشد، با حفظ آزادی او، اقتصاد جمهوری اسلامی ایران بر اساس ضوابط زیر استوار می‌شود:

 

بند/2/ اصل/43/ق/اساسی : تأمین شرایط و امکانات کار برای همه به منظور رسیدن به اشتغال کامل و قرار دادن وسایل کار در اختیار همه کسانی که قادر به کارند ولی وسایل کار ندارند، در شکل تعاونی، از راه وام بدون بهره یا هر راه مشروع دیگر که نه به تمرکز و تداول ثروت در دست افراد و گروه‏های خاص منتهی شود و نه دولت را به صورت یک کارفرمای بزرگ مطلق درآورد. این اقدام باید با رعایت ضرورت‏های حاکم بر برنامه‏ریزی عمومی اقتصاد کشور در هر یک از مراحل رشد صورت گیرد.

 

16- انواعشرکت‌هایتجاری از زاویه دیگر(شرکت‌هایسرمایه- شرکت‌هایاشخاص- شرکت‌های مختلط)

شرکت‌هایتجاریراباتوجهبهميزان مسئوليتکسانیکهدرآنسرمایه‌گذاری نموده‌اندمی‌توانبهسهدستهتقسيمکرد:

١-  شرکت‌هایسرمایه : شرکت‌هایسرمایهبهشرکت‌هاییاطلاقمی‌شودکهمسئوليتشرکایآن محدودبهسرمایه‌ایاستکهبهشرکتآورده‌اندولذااعتبارچنينشرکت‌هاییبه ميزانسرمایهشرکتبستگیدارد.

شرکت‌هایسهامیوبامسئوليتمحدودازاقسامشرکت‌هایسرمایه محسوبمی‌شوند.

چونشرکت‌هایدولتیازانواعشرکت‌هایسهامیهستندوشرکت‌هایتعاونینيز قالبینظيرشرکت‌هایسهام‌دارندلذاایندوقسمرابایدازاقسامشرکت‌های سرمایهمحسوبنمود.

شرکت‌های سرمایه : شرکت‌های که حول محور سرمایه می‌چرخد بدون توجه به صاحب سرمایه و سرمایه حرف اول را می‌زند.

٢-  شرکت‌هایاشخاص : شرکت‌هایاشخاصشرکت‌هاییهستندکهدرآن‌هامسئوليتشرکاءنامحدود استوطلبکارانشرکتمی‌توانندبرایوصولمطالباتخودبهشرکاءمراجعهکنند لذااعتبارچنينشرکت‌هاییبستگیبهاعتبارشرکایآندارد.

شرکت‌هایتضامنیونسبیازاقسامشرکت‌هایاشخاصبهحسابمی‌آیند.

 

اصولاً در شرکت‌های شخص سهم الشرکه در حال حیات یا پس از فوت قابل انتقال نیست مگر با رضایت سایر شرکاء.

شرکت‌های شخص مثل ؛ شرکت(نسبی، تضامنی، مختلط غیر سهامی و شرکت با مسئولیت محدود).

٣ - شرکت‌هایمختلط : شرکت‌هایمختلطشرکت‌هاییهستندکهدرآن‌هاهمشریکضامنو همشریک غيرضامنوجوددارد.مسئوليتشرکایضامننامحدودومسئوليتشرکایغير ضامنمحدودبهميزانآوردهآن‌هااست.

شرکت‌هایمختلطسهامیوغيرسهامیانواعشرکت‌هایمختلطراتشکيلمی‌دهند.

 

17- ویژگی‌های شرکت‌های شخص و سرمایه

الف- نقل و انتقال سهام در شرکت سرمایه راحت‌تر از شرکت‌های شخص است.

ب- فوت یا جنون افراد تأثیری در سرمایه شخص ندار.

ج- در شرکت سرمایه، دارایی دارندگان سهام، محفوظ است.

شرکت با مسئولیت محدود : محدود به سرمایه است.

شرکت نسبی : شرکت شخص است.

شرکت تضامنی : شرکت شخص است.

شرکت پس از ثبت به آن کُد اقتصادی می‌دهند.

س : اگر شخصی بر اثر چک کشیدن‌های بی‌محل مستحق دسته چک نباشد به چه طریقی امکان اخذ دسته چک وجود دارد ؟ استعلام افرادی که چک بلامحل صادر کرده‌اند از بانک مرکزی صورت می‌گیرد و این افراد جزء لیست سیاه می‌باشند برای اخذ دسته چک همسر و فرزندان وی شرکتی را تأسیس و بدین واسطه دسته چک حقوقی بنام شرکت می‌گیرند.

 

18- ماهیت قراردادی شرکت تجارتی

شرکت تجارتی، قراردادی است که به موجب آن یک یا چند نفر توافق می‌کنند سرمایه مستقلی را که از جمع آورده‌های آن‌ها تشکیل می‌شود، ایجاد کنند و به مؤسسه‌ای که برای انجام مقاصد خاصی تشکیل می‌گردد، اختصاص دهند و در منافع و زیان‌های احتمالی حاصل از به‌کارگیری سرمایه سهیم شوند» این تعریف نیز از بیان ماهیت شرکت تجارتی عاجز است، زیرا ؛ 1) در این تعریف جنس شرکت تجارتی را قرارداد عنوان کرده درحالی‌که قرارداد جزء سبب ایجاد شرکت است که ارتباطی به ماهیت آن ندارد.

2) در حقوق ایران و اکثر کشورها برای تشکیل شرکت حداقل باید توافق دو اراده وجود داشته باشد درحالی‌که ایشان از توافق یک یا چند نفر صحبت کرده است و صحیح بود توافق دو یا چند نفر را عنوان می‌کردند.

19- رویه‌ی عملی مراحل ثبت

در اداره‌ی ثبت شرکت‌ها، فرم نمونه‌ی اسناد فوق‌الذکر، موجود است. می‌توان این فرم‌های نمونه را از اداره‌ی مذکور تهیه و تکمیل کرده و ذیل تمام اوراق باید توسط همه‌ی شرکا (مؤسسین) امضا شود. سپس هزینه‌ای بابت تعیین نام شرکت به بانک واریز کرده و چند نام،‌ که واژه‌ی بیگانه نبوده، فاقد سابقه‌ی ثبت بوده و دارای معنا و مطابق بافرهنگ اسلامی باشد؛ انتخاب کرده و به «واحد تعیین نام» ‌اداره‌ی مذکور، معرفی و موافقت آن واحد را درباره‌ی نام تعیین‌شده اخذ کرده، سپس همه‌ی مدارک به «‌ قسمت پذیرش مدارک»‌ اداره‌ی مزبور، تحویل و رسید دریافت می‌شود و موعدی برای گرفتن نتیجه تعیین می‌شود. لازم به تذکر است که امر تعیین نام، فقط در تهران انجام می‌شود و شرکت‌هایی که در سایر شهرها ثبت می‌شوند؛ نیز جهت تعیین نام به تهران معرفی می‌شوند. در صورت کامل بودن مدارک تقدیمی، کارشناس اداره‌ی ثبت شرکت‌ها اقدام به تهیه‌ی پیش‌نویس آگهی ثبت نموده و به متقاضیان ثبت یا یکی از شرکا یا وکیل رسمی شرکت تحویل می‌شود. جهت تعیین حق‌الدرج آگهی باید به «نمایندگی روابط عمومی» ‌ مراجعه کرد. لازم به ذکر است درصورتی‌که کارشناس اداره، موضوع شرکت را نیازمند کسب مجوز از مرجع خاصی بداند از مرجع مزبور، استعلام می‌نماید. سپس متقاضی باید مبلغی که بابت حق‌الثبت و حق‌الدرج آگهی، معین می‌شود؛ ‌به بانک و حساب تعیین‌شده، واریز کند و پس از آن فیش پرداخت حق‌الثبت و حق آگهی را به «‌واحد حسابداری» ‌اداره، تحویل و واحد مذکور، این امر را در ذیل برگه‌ی تقاضانامه، درج می‌کند و بعد مدارک به «واحد ثبت تأسیس و تغییرات» اداره‌ی ثبت شرکت‌ها تحویل و شرکت، ثبت می‌شود و امضایی دال بر « برابر بودن ثبت با سند » ‌از شرکا یا وکیل رسمی شرکت، اخذ می‌گردد. سپس دو نسخه آگهی به امضای رئیس اداره رسیده و یک نسخه از تمامی مدارک در پرونده‌ی شرکت، ضبط و نسخه‌ی دوم جهت نگهداری در شرکت به متقاضی داده می‌شود و این سند « سند ثبت شرکت » ‌است. در نهایت، متقاضی، باید یک نسخه از آگهی را به  واحد روابط عمومی» ‌ مستقر در اداره‌ی کل ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی و نسخه‌ی دیگر را به دفتر یک روزنامه‌ی رسمی جمهوری اسلامی ایران واقع در تهران، تسلیم کند. با توجه به ماده‌ی 6 نظامنامه‌ی قانون تجارت وزارت عدلیه و ماده‌ی197قانون تجارت در ظرف مدت یک ماه از تاریخ ثبت شرکت، باید خلاصه‌ی شرکت نامه و منضمات آن، توسط اداره‌ی ثبت در روزنامه‌ی رسمی جمهوری اسلامی ایران و یکی از جراید کثیرالانتشار مرکز اصلی شرکت به خرج خود شرکت، منتشر شود.

تذکر1 : اظهارنامه‌ی ثبت شرکت از اوراق بهادار بوده که باید از اداره‌ی ثبت شرکت‌ها تهیه شود. برای دریافت اظهارنامه‌ی مزبور باید تقاضانامه‌ای دایر بر قصد تأسیس شرکت، تنظیم شود.

تذکر2 : مرجع ثبت شرکت‌ها در تهران «اداره‌ی ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی»‌  که از دوایر اداره‌ی ثبت اسناد و املاک است؛ است و در خارج از تهران‌  «‌اداره‌ی ثبت اسناد و املاک» مرکز اصلی شرکت و نقاطی که اداره یا دایره‌ی ثبت اسناد وجود ندارد؛ دفترخانه‌ی اسناد رسمی و اگر مرجع مذکور، وجود نداشته باشد؛ دفتر دادگاهِ محل است. در صورت اخیر باید تا سه ماه پس از تأسیس اداره یا شعبه‌ی اسناد در محل مذکور، شرکت را در دفتر ثبت اسناد، به ثبت رساند. (تبصره و ماده‌ی 2 نظامنامه‌ی قانون تجارت وزارت عدلیه).

تذکر3 : شرکت مذکور باید به صورت رسمی باشد. شرکت نامه نیز حاوی اطلاعات مذکور در فرم تقاضانامه است. به موجب ماده‌ی 5 قانون طرح اصلاحی آیین‌نامه‌ی ثبت شرکت‌ها مصوب شهریورماه 1340، اداره‌ی ثبت شرکت‌ها در تهران و دوایر ثبت شرکت‌ها در شهرستان‌ها، در ثبت شرکت نامه، قائم‌مقام دفترخانه‌های اسناد رسمی هستند و از این رو برای تنظیم شرکت رسمی، نیاز به مراجعه به دفترخانه‌ی اسناد رسمی نیست.

تذکر4 : در صورت‌جلسه‌ی مذکور، نکات ذیل درج می‌گردد : ‌زمان تشکیل جلسه، ‌تصریح به اینکه اساس‌نامه، اظهارنامه و شرکت نامه به تصویب و امضای کلیه‌ی شرکای شرکت رسیده است؛ تعیین و تصریح اعضای هیئت‌مدیره و مدت مدیریت آن‌ها، تعیینِ دارندگانِ حق امضای اسناد تعهدآور شرکت، تصریح به اینکه اعضای مدیر با امضای صورت‌جلسه‌ی مذکور، ‌قبول سِمت می‌نمایند؛ تصریح به مبلغ سرمایه‌ی شرکت و پرداخت آن از طرف کلیه‌ی شرکا و تحویل آن توسط مدیرعامل و اقرار مدیرعامل به وصول سرمایه‌ی شرکت، تعیین شخصی برای انجام کارهای لازم برای ثبت شرکت.

20- تعارف انواع سهام(سهم، سهم الشرکه، عادی، ممتاز، انتفاعی، نقدی، غیر نقدی، مؤسس، با نام، بی‌نام، با حق چند رأی، اجباری)

ماده 26/ق/تجارت : سهام ممكن است نقدي باشد يا غير نقدي - سهام غير نقدي سهامي است كه در ازا آن به جاي وجه نقد چيز ديگري از قبيل ؛ كارخانه و‌ امتيازنامه و غيره داده شود.

1- تعريف سهام : سهم قسمتي از سرمايه شركت سهامي است كه مشخص‌کننده ميزان مشاركت و تعهدات و منافع صاحب آن در شركت سهامي است. ورقه سهم سند قابل معامله‌ای است كه نماينده تعداد سهامي است كه صاحب آن در شركت سهامي دارد. سهم ممكن است با نام و يا بی‌نام باشد . در صورتي كه براي بعضي از سهام شركت با رعايت مقررات قانون تجارت مزايايي قائل شوند این‌گونه سهام ممتاز ناميده می‌شود.

مجموع ارزش اسمي سهام سرمايه شركت را تشكيل می‌دهد و پس از انحلال شركت هر سهامداري حق دارد مبلغ اسمي سهام خود را دريافت نمايد در صورتي كه سهم انتفاعي جز سرمايه شركت نبوده و صاحب آن حق مطالبه مبلغ اسمي آن را پس از انحلال شركت ندارد.

اصولاً همه سهامداران در شركت سهامي از تساوي حقوق برخوردارند و اين حقوق شامل ميزان مشاركت تعهدات و منافع صاحب سهم در شرت سهامي است و براي استفاده از اين حقوق دارنده سهم بايد مبلغ اسمي سهمي را كه پذیره‌نویسی نموده در مهلت قانون پرداخت نمايد.

انواع سهام از نظر حقوقی که سهامدار در سرمایه شرکت دارد، سهام سرمایه‌ای(سهام عادی- سهام ممتاز).

 

2- سهم با نام : سهمي است كه بر مالكيت شخص معيني دلالت می‌کند و نام مشخصات صاحب سهم در ورقه سهم و در دفتر ثبت شركت درج می‌گردد و در موارد زير صدور سهام با نام الزامي است:

مادامي كه تمام مبلغ اسمي هر سهم بی‌نام پرداخت‌نشده باشد.سهامي كه مديران شركت به عنوان وثيقه می‌سپارند و تا خاتمه مفاصاً حساب دوره تصدي مديران غیرقابل انتقال است.

سهام محجورين و صغار به منظور حمايت از حقوق آن‌ها . سهام با نام و هر گونه نقل و انتقال آن‌ها بايد در دفتر ثبت سهام شركت به ثبت برسد و الا فاقد اعتبار قانوني براي شركت و اشخاص ثالث خواهد بود. در صورتي كه قسمتي از مبلغ اسمي سهم با نام پرداخت نشود منتقل اليه قائم‌مقام ناقل خواهد بود.

3- سهم بی‌نام : سهمي است كه نام دارنده در آن درج نمی‌شود و به صورت سند در وجه حامل تنظيم دارنده آن مالك شناخته می‌شود مگر آنكه خلاف آن ثابت گردد. اين سهم به راحتي قابل نقل و انتقال بوده و انتقال مالكيت با قبض و اقباض تحقق می‌یابد.اين نوع سهام از حيث صلاحيت محاكم در حكم اموال منقول است و باید به دادگاه محلي رجوع شود. سرقت و يا مفقود شدن سهام بی‌نام و همچنين خيانت در امانت امين و وكيل نسبت به سهام بی‌نام كه به آن‌ها سپرده‌شده خطر بزرگي براي صاحب آن محسوب می‌شود. زيرا بی‌نام بودن سهم مانع شناسايي دارنده اصلي می‌شود و سارق و يا یابنده به آساني می‌تواند سهم مزبور را در بازار بورس(بها بازار) و يا خارج از آن به اشخاص ديگر بفروشد و خريدار نيز حق دارد به تصرف خود به عنوان مالكيت استناد نمايد.

4- سهام ممتازه : يكي از اصول اساسي شرکت‌های سهامي تساوي حقوق سهامداران است . مگر در دو مورد :

 اول- آنكه شركت با مشكلات مالي مواجه باشد و نتواند به آساني به منابع مالي دسترسي يابد. در اين صورت ناچار خواهد بود امتيازات بيشتري به سهامداران جديد قائل شود. دوم- اينكه در هنگام افزايش سرمايه شرکت از ذخاير مالي خود براي اين منظور استفاده نمايد كه در اين صورت بايد حقوق بيشتري براي سهامداران سابق شركت در نظر گرفت. در اين دو مورد سهم ممتاز صادر می‌شود.

امتيازاتي كه توسط ممتاز به وجود می‌آید می‌تواند به صورت برداشت نفع ثابت از سود قابل تقسيم شركت باشد و يا اينكه دارنده سهم ممتاز می‌تواند نسبت به صاحبان سهام عادي در برداشت ارزش اسمي ممتاز به هنگام انحلال و تصفيه و تقسیم دارابی شركت اولويت داشته باشد. به هنگام انحلال و تصفيه شركت مطالبات معوقه صاحبان سهام ممتاز از دارابی شركت پرداخت می‌گردد و نيز هنگام استهلاك سهام شركت صاحبان سهام ممتاز داراي اولويت می‌باشند.

5- سهم مؤسس(انتفاعي) : سهم مؤسس يا انتفاعي سهمي است كه دارنده آن بدون داشتن حقي به سرمايه شركت از منافع شركت به نسبت سهم خود بهره‌مند گردد و معمولاً این‌گونه سهام را مؤسسان بابت اطلاعات علمي و فني و تجارتي كه به شركت می‌آورند به خود تخصيص می‌دهند . در اساس‌نامه شركت می‌باید حقوق صاحبان سهام مؤسس يا انتفاعي مثل حق حضور در مجامع حق رأی حق اولويت در پذیره‌نویسی سهام و غيره تصريح گردد . چون سهامداران مزبور مالك سرمايه نمی‌باشند لذا نمی‌توانند سهامداران شركت محسوب شوند ولي در منافع شركت حقوقي دارند كه از آن مانند طلبكار منتفع می‌گردند و استفاده آن‌ها از سود شركت بستگي به موفقيت و سودآوري شركت دارد.

21- شكل سهام و مطالبه مبلغ اسمي سهام

در ورقه سهام بايد نام شركت و شماره ثبت آن در دفتر ثبت شرکت‌ها مبلغ سرمايه ثبت‌شده و مقدار پرداخت‌شده آن تعيين نوع سهم مبلغ اسمي سهم و مقدار پرداخت‌شده آن به حروف و به اعداد و بالأخره تعداد سهامي كه هر ورقه نماينده آن است ذكر گردد . در مورد مطالبه مبلغ اسمي سهام بايد گفت كه بهاي تعهد شده سهام هر شركت سهامي بايد ظرف مدت مقرر كه حداكثر نبايد از پنج سال تجاوز نمايد از كليه صاحبان سهام و بدون تبعيض مطالبه شود (بند ٧ ماده ٨ ل.ا.ق.ت) مطالبه تمام يا قسمتي از مبلغ پرداخت‌نشده سهام بايد در روزنامه كثيرالانتشار درج گردد در صورتي كه صاحب سهم بقيه بهاي تعهد شده را در مهلت مقرر پرداخت ننمايد و مبلغ پرداخت‌نشده خسارت دیرکرد به نرخ رسمي بهره به علاوه چهار درصد در سال تعلق خواهد گرفت . دارندگان سهايم كه با وجود مطالبه هیئت‌مدیره بقيه تعهد خود را بابت سهام پرداخت ننموده‌اند . حق حضور و رأی در جامع عمومي تعداد این‌گونه سهام از كل تعداد سهام شركت كسر خواهد شد و در صورت پرداخت بدهي خود مجدداً حق حضور و رأی در مجامع عمومي را خواهند يافت و می‌توانند حقوق مالي وابسته به سهام خود را در صورتي كه مشمول مرور زمان نشده باشد مطالبه كنند (مواد ٣٧ و ٣٨ ل.ا.ق.ت )

22- تبديل سهام

براي تبديل سهام بی‌نام به سهام با نام بايد مراتب در سه نوبت و هر يك به فاصله ٥ روز در روزنامه كثيرالانتشار شركت نشر گردد و در مدتي كه نبايد كمتر از ٦ ماده از تاريخ اولين آگهي باشد به صاحبان سهام فرصت داده شود تا به منظور تبديل سهام خود به مركز شركت مراجعه نمايند. پس از انقضاي مهلت مزبور كليه سهام بی‌نام شركت باطل و به تعداد آن‌ها سهام با نام صادر و از طريق بورس اوراق بهادار و يا از طريق حراج به فروش می‌رسد. براي تبديل سهام با نام به سهام بی‌نام مراتب فقط يك مرتبه در روزنامه كثيرالانتشار شركت آگهي می‌گردد و مهلت مذكور شركت نسبت به تبديل سهام اقدام می‌نماید . در كليه موارد تبديل سهام بی‌نام به سهام با نام و بالعكس مراتب بايد پس از انقضاي مهلت‌های مقرر در قانون در اداره ثبت شرکت‌ها جهت اطلاع عمومي اعلام گردد .

23- وثيقه سهام

چنانچه سهم بی‌نام به رهن گذاشته شود بايد به قبض مرتهن يا به تصرف كسي كه بين طرفين معين می‌گردد داده شود (ماده ٧٧٢ ق.م) و در مورد رهن سهم با نام مراتب در دفتر سهام شركت ثبت می‌گردد و الا از نظر شركت و اشخاص ثالث فاقد اعتبار خواهد بود

انواع سهامی دیگر از قبیل ؛(سهام مؤسس- سهام با نام- سهام بی‌نام- سهام با حق چند رأی - سهام جایزه- سهام ترجیحی- سهام عدالت- سهام مدیریتی)در حقوق تجارت آمده است.

1- سهم الشرکه

آورده نقدی یا غیر نقدی هر شریک را در شرکت‌های با مسئولیت محدود سهم الشرکه می‌نامند. در واقع سهمی که هر شریک در سرمایه شرکت دارد، سهم الشرکه نامیده می‌شود. سهم الشرکه ممکن است نقدی یا غیر نقدی باشد، ولی در هر حال باید تمام آن پرداخت شود. در ماده 98 قانون تجارت آمده است که شرکا نسبت به قیمتی که در حین تشکیل شرکت برای سهم الشرکه های غیر نقدی معین‌شده ، در مقابل اشخاص ثالث مسئولیت تضامنی دارند. این امر به این خاطر است که اگر شرکا سهم الشرکه شریکی را بیش از میزان واقعی قلمداد نمایند نه تنها شریکی که سهم الشرکه غیر نقدی او زیادتر از ارزش واقعی تقویم شده در مقابل ذی‌نفع مسئول است، بلکه معامله‌کنندگان با شرکت می‌توانند نسبت به تفاوت مطالبات خود(در صورتی که دارایی شرکت کفاف پرداخت بدهی‌های آن را ندهد) به هر یک از شرکاء که بخواهند مراجعه نمایند و شرکا به موجب قانون در این خصوص در قبال اشخاص ثالث مسئولیت تضامنی دارند.

 

2- سهام عادی

    سهام عادی که به دارنده آن، حق اعمال رأی در مجامع عمومی شرکت را داده و سود تقسیم‌شده در شرکت را دریافت می‌کند.

 

3- سهام ممتاز : که معمولاً حق رأی نداشته اما دریافت سود سهام، نسبت به سهامداران عادی، در اولویت قرار دارد. سود سهام ممتاز، درصد ثابتی از مبلغ اسمی سهام ممتاز است که میزان آن از قبل مشخص‌شده و در اختیار مجمع نیست. سود سهام ممتاز، باید قبل از سود سهام عادی پرداخت شود، حتی اگر شرکت به هر دلیل ورشکسته شود.

4- سهام انتفاعی : سهم انتفاعی وقتی مصداق دارد که به دلیل استهلاک سهام که در قانون ایران از آن به عنوان استهلاک سرمایه یادشده است. ارزش اسمی سهم با استفاده از اندوخته‌های اختیاری یا سود قابل تقسیم به صاحب آن پرداخت شود.

 آورده از نظر ماهیت(سهام نقدی- سهام غیر نقدی)

5- سهام نقدی : در قانون فرانسه به کسانی که آورده نقدی(پول) به شرکت می‌آورند سهم نقدی اختصاص داده می‌شود.این سهام با پرداخت یک چهارم مبلغ آن قابل صدور است.

 

6- سهام غیر نقدی : به کسانی که آورده غیر نقدی به شرکت می‌آورند سهم غیر نقدی اختصاص داده می‌شود.این سهم در صورتی صادر می‌شود که آورده راجع به آن‌ها به طور کامل تسلیم شده باشد.

 
7- سهام مؤسس(انتفاعی) : سهام مؤسس، سهامی است که درازای زحمات مؤسسان پس از تصویب مجمع عمومی به آن‌ها داده می‌شود. دارندگان این نوع سهام، در اداره امور شرکت حقی ندارند و فقط پس از پرداخت سهام، بهره‌ای به آن‌ها تعلّق می‌گیرد. به بیان دیگر مزیت قابل انتقالی است که صاحب آن، به دلیل ارائه خدمات در تأسیس شرکت سهامی از قسمتی از منافع شرکت یا هنگام تصفیه شرکت از قسمتی از دارایی اضافه بر سرمایه باقی‌مانده شرکت برخوردار می‌شود.

در اساس‌نامه شركت می‌باید حقوق صاحبان سهام مؤسس يا انتفاعي مثل حق حضور در مجامع حق رأی حق اولويت در پذیره‌نویسی سهام و غيره تصريح گردد . چون سهامداران مزبور مالك سرمايه نمی‌باشند لذا نمی‌توانند سهامداران شركت محسوب شوند ولي در منافع شركت حقوقي دارند كه از آن مانند طلبكار منتفع می‌گردند و استفاده آن‌ها از سود شركت بستگي به موفقيت و سودآوري شركت دارد .

 

8- سهام با نام : سهم با نام، سهمی است که در ورقه راجع به آن، نام صاحب سهم گفته شده باشد و یا در دفتر سهام شرکت ثبت شده باشد. در واقع هم می‌شود روی ورقه سهم که دارای شماره مخصوص است نام دارنده آن را ذکر کرد و هم به این اکتفا کرد که سهم با نام است و نام صاحب آن در دفتر سهام شرکت آورد.

9- سهام بی‌نام : حقوق صاحبان سهم بی‌نام ناشی از ورقه سهم است که به صرف قبض و اقباض(گرفتن و دادن)  قابل انتقال به دیگری است و هیچ‌گونه تشریفات دیگری برای اعتبار انتقال آن ضرورت ندارد. از آنجا که این نوع سهم، به صورت سند در وجه حامل تنظیم و مالک دارنده آن شناخته می‌شود، مگر خلاف آن ثابت گردد گم شدن یا سرقت آن تابع مقررات قانون تجارت راجع به اسناد در وجه حامل است.

10- سهام با حق چند رأی : سهام با حق چند رأی، سهامی است که حق رأی آن بیش از سهام عادی است و در مجامع عمومی شرکت، هر قطعه آن بیش از یک رأی دارد.
سهام جایزه
سهام ترجیحی
سهام عدالت
سهام مدیریتی
البته ممکن است سهمی درعین‌حال در دو یا چند تقسیم‌بندی قرار بگیرد مثلاً، سهام سرمایه‌ای، با نام و ممتاز.

 

24- سهام اجباری(در 3 مورد، سهام با نام اجباری است)

1- بدهکاری سهام.

2- سهام خریداری‌شده بنام محجورین.

2-    سهام مورد وثیقه مدیران در شرکت(تقریباً 50 سهم).

 

25- تبدیل سهام در شرکت‌های سهامی

ماده/43/ ل/ اصلاحی/ق/ اصلاح قسمتی از ق/ تجارت : « هرگاه شرکت بخواهد به موجب مقررات اساس‌نامه یا بنا به تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده سهامداران خود سهام بی‌نام شرکت را به سهام با نام و یا که سهام با نام را به سهام بی‌نام تبدیل نماید باید بر طبق مواد زیر عمل کند » نکته‌ای که در اینجا باید به آن اشاره داشت این است که آوردن حرف « یا » در بین دو عبارت « مقررات اساس‌نامه » و « مجمع عمومی فوق‌العاده » نباید موجب این تصور شود که پیش‌بینی و یا تصمیم هر کدام از این دو، کارکردی مشابه و یکسان دارد یا به عبارتی دیگر نباید این‌گونه تفسیر کرد که اگر مقررات اساس‌نامه پیش‌بینی تغییرات سهام را کرده باشد دیگر نیازی به تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده نیست.  بلکه در هر حال تبدیل نوع سهام به با نام و یا بی‌نام تغییر در اساس‌نامه تلقی می‌شود و این امر در صلاحیت انحصاری این مجمع است و باید بر اساس تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده صورت بگیرد.  در ادامه ذکر مراحل تبدیل سهام در شرکت‌های سهامی شرح کامل این موضوع یادشده  گفته خواهد شد.

بنابراین موجباتی که باید بر اساس آن تبدیل سهام انجام شود تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده و رعایت مواد 43 تا 50/ ل/ اصلاحی/ق/ اصلاح قسمتی از ق/ تجارت است و مقررات اساس‌نامه تنها در جهت افزایش یکسری مهلت‌ها امکان اعمال و دخل و تصرف را دارد. مواد یادشده در تبدیل سهام شرکت الزاماً باید رعایت شوند و عدم رعایت آن‌ها، ممکن است بر اساس درخواست ذینفع منتهی به ابطال تصمیمات یا بلااثر بودن آن‌ها در این خصوص شود.

الف – مراحل تبدیل سهام بی‌نام به سهام با نام

1- انتشار مراتب تبدیل سهام از بی‌نام به با نام در روزنامه کثیرالانتشار مربوط به آگهی‌های شرکت در سه نوبت و هر یک به فاصله 5 روز.

2- دادن مهلت شش ماهه به صاحبان سهام از تاریخ اولین آگهی برای مراجعه به مرکز شرکت و تبدیل سهام خود به سهام با نام.

3- تصریح در آگهی مبنی بر اینکه پس از انقضای مهلت مزبور (شش ماه از تاریخ اولین آگهی) کلیه سهام شرکت باطل‌شده تلقی می‌گردد. (پس سهام بی‌نامی که پس از مهلت یادشده (شش ماه از تاریخ اولین آگهی) برای تبدیل به سهام با نام به مرکز شرکت تسلیم نشده باشد باطل محسوب می‌شود)

4- برابر تعداد سهام باطل‌شده، سهام با نام صادر می‌شود و این سهام در صورتی که شرکت در بورس اوراق بهادار پذیرفته شده باشد از طریق بورس و گرنه از طریق حراج فروخته خواهد شد.

5- آگهی حراج تا یک ماه پس از انقضای مهلت شش ماهه یادشده فقط یک نوبت در روزنامه کثیرالانتشار که مربوط به آگهی‌های شرکت است منتشر خواهد شد و فاصله بین آگهی حراج و تاریخ حراج حداقل ده روز و حداکثر یک ماه خواهد بود.

6- تجدید حراج تا دو نوبت طبق شرایط بندهای قبلی در صورتی که در تاریخ تعیین‌شده تمام یا قسمتی از سهام بفروش نرسد.

7- مازاد فروش سهام فروخته‌شده توسط شرکت پس از کسر هزینه‌های آگهی حراج یا حق‌الزحمه کارگزار بورس در حساب بانکی بهره دار سپرده می‌شود و چنانچه ظرف 10 سال از تاریخ فروش سهام باطل‌شده به شرکت مسترد شود مبلغ سپرده و بهره مربوطه به دستور شرکت از طرف بانک به مالک سهم پرداخت می‌شود و پس از این مدت 10 سال و چنانچه بیش از 10 سال بگذرد و کسی مراجعه ننماید در حکم مال بلا صاحب است.

8- اگر پس از تجدید حراج مقداری از سهام به فروش نرسد صاحبان سهام بی‌نام که به شرکت مراجعه می‌کنند به ترتیب مراجعه اختیاردارند که از خالص فروش سهامی که فروخته‌شده به نسبت سهام بی‌نامی که در دست دارند وجه نقد دریافت کنند یا آنکه برابر تعداد سهام بی‌نام خود سهام با نام تحصیل نمایند و این ترتیب تا وقتی که وجه نقد و سهم فروخته نشده هر دو در اختیار شرکت قرار دارد رعایت خواهد شد.

چند نکته

نکته نخست : رعایت تمام این 8 مرحله در تبدیل سهام بی‌نام شرکت به با نام ضروری و لازم است چرا که بر اساس تصریح ماده 43 قانون تجارت این مراحل باید در تبدیل سهام رعایت شود.

نکته دوم : پس از تبدیل کلیه سهام بی‌نام به سهام با نام و یا پس از گذشتن مهلت شش ماه از اولین آگهی، شرکت باید مرجع ثبت شرکت‌ها را از تبدیل سهام خود کتباً مطلع سازد تا مراتب به ثبت رسیده و برای آگاهی عموم آگهی شود.

نکته سوم : دارندگان سهامی که بر طبق مواد فوق سهام خود را تعویض ننموده باشند نسبت به آن سهام حق حضور و رأی در مجامع عمومی صاحبان سهام را نخواهند داشت.

ب- مراحل تبدیل سهام با نام به سهام بی‌نام

1- انتشار مراتب تبدیل سهام با نام به بی‌نام در روزنامه کثیرالانتشار مربوط به آگهی‌های شرکت فقط در یک نوبت.

2- دادن مهلتی که نباید کمتر از دو ماه باشد به صاحبان سهم برای مراجعه به مرکز شرکت و تبدیل سهام خود.

3- پس از انقضای مهلت مذکور برای تعداد سهامی که تبدیل نشده است سهام بی‌نام صادر و در مرکز شرکت نگهداری خواهد شد.

4- سهام بی‌نام تا هر موقع که دارندگان سهام با نام به شرکت مراجعه کند باید در مرکز شرکت نگهداری خواهد شد و سهام با نام آنان اخذ و ابطال و سهام بی‌نام به آن‌ها داده می‌شود.

چند نکته :

نکته نخست اینکه : پس از تبدیل کلیه سهام با نام به سهام بی‌نام و یا پس از گذشتن از مهلت دو ماهه، شرکت باید مرجع ثبت شرکت‌ها را از تبدیل سهام خود کتباً مطلع سازد تا مراتب به ثبت رسیده و برای اطلاع عموم آگهی شود.

نکته دوم اینکه : دارندگان سهامی که بر طبق بندهای یادشده سهام خود را تعویض ننمایند نسبت به آن سهام حق حضور و رأی در مجامع عمومی صاحبان سهام را نخواهند داشت.

نکته سوم اینکه : هر گونه تغییر در مواد اساس‌نامه در صلاحیت مجمع عمومی فوق‌العاده است و چنانچه در اساس‌نامه ترتیبی برای تبدیل سهام مشخص نشده باشد بنا به تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده سهامداران این تبدیل صورت می‌گیرد.

در ادامه تفسیر ماده 43 قانون تجارت و توضیح این نکته اخیر باید توجه داشت که بر اساس ماده 8 قانون تجارت و بندهای 6و9 این ماده،اساس‌نامه شرکت باید مشتمل بر مطالبی نظیر:تعداد و نوع سهام و طریقه تبدیل سهام باشد.از طرف دیگر تبدیل نوع سهام از بی‌نام به با نام و بالعکس مستلزم تغییر در مواد اساس‌نامه است و این تغییر وفق ماده 83 قانون یادشده در صلاحیت انحصاری مجمع عمومی فوق‌العاده است.پس بنابراین در فرضی که نیز شیوه تبدیل سهام در اساس‌نامه پیش‌بینی شده باشد باز هم این تبدیل و این تصمیم در این مجمع صورت می‌گیرد.

با این وجود شیوه نگارش نادرست ماده 43 قانون تجارت این ابهام را ایجاد می‌کند که تصمیم به  تبدیل سهام شرکت، گذشته از اختیار مجمع عمومی فوق‌العاده، به شکل دیگری و به موجب مقررات اساس‌نامه و بدون تصویب مجمع امکان‌پذیر است. توجه به این قسمت ماده که مقرر می‌دارد : « هرگاه شرکت بخواهد به موجب مقررات اساس‌نامه یا بنا به تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده سهامداران خود سهام بی‌نام شرکت را به سهام با نام و یا که سهام با نام را به سهام بی‌نام تبدیل نماید...» مطلب را روشن‌تر می‌نماید.همچنین برخی از نویسندگان حقوقی نیز از همین شیوه برای بیان موجبات تبدیل سهام استفاده کردند و عنوان نمودند که: شرکت سهامی می‌تواند سهام بی‌نام شرکت را به سهام با نام یا بالعکس سهام با نام را به سهام بی‌نام تبدیل کند مشروط بر اینکه این امر را اساس‌نامه شرکت پیش‌بینی کرده باشد و یا مجمع عمومی فوق‌العاده آن را تصویب نماید.

اما مقررات اساس‌نامه نمی‌تواند برخلاف شیوه تبدیل سهام و مخالف با مواد 43 تا 50 قانون تجارت باشد،بخش پایانی ماده 43 با این عبارت که «تبدیل سهام باید بر طبق مواد زیر به عمل آید» تأکیدی بر همین موضوع است. پس مقررات اساس‌نامه تنها در راستای بخش‌های تکمیلی این مواد می‌تواند وضع مقررات نماید و تنها   تعیین مهلت برای مراجعه سهامداران به مرکز شرکت و آن هم   بیش از میزان تعیین‌شده توسط  قانون‌گذار، در اساس‌نامه مجاز است.البته کاهش مدت این مهلت‌های 6و2 ماهه مجاز نیست و فقط افزایش میزان آن‌ها بدون مانع بوده و مخالفتی با قانون ندارد.

26- نام شرکت

   شرکت باید دارای نام مخصوصی باشد. زیرا نامیدن شرکت به نام شرکا به علت این که مسئولیتی ندارند ممنوع است و چون هر شخص حقوقی مانند شخص طبیعی باید دارای نام باشد تا تشخیص داده شود از این جهت نام شرکت ضروری و از اقدامات اولیه است.

ذکر کلمه سهامی از این جهت است که اشخاص مخصوصاً معامله‌کنندگان متوجه محدود بودن مسئولیت مدیران بوده و بدانند که کسی ضمانت اضافه بر آنچه سرمایه شرکت است ننموده است.

در شرکت سهامی عام کلمه عام و در شرکت سهامی خاص کلمه خاص بلافاصله بعد از اسم و یا قبل از اسم شرکت اضافه می‌شود و علت آن هم تشخیص نوع شرکت سهامی برای مراجعه‌کنندگان است.

 در بعضی از کشورها مانند انگلستان و آلمان شرکت بهنام شریک مؤسس از لحاظ زحماتی که در تأسیس شرکت کشیده است با ذکر کلمه محدود که معرف محدودیت مسئولیت او است نامیده می‌شود.

 ولی در برخی از ممالک مانند، فرانسه قید آن ممنوع است.

نام شرکت ممکن است بستگی به موضوع شرکت داشته باشد، مانند شرکت سهامی عام پنبه ایران که برای خرید و فروش پنبه تشکیل‌شده و ممکن است نام دیگری باشد مانند، شرکت سهامی عام تهران و نیز ممکن است به حروفی که به مناسباتی از موضوع شرکت اخذشده نامیده می‌شود مانند، شرکت سهامی خاص ت.ث.ث. 

نام تجارتی شرکت همان نام شرکت است بنابراین در صورتی که در محلی شرکتی بهنامی تأسیس‌شده است نمی‌توان همان نام یا نامی که شباهت خیلی زیادی به آن دارد برای شرکت دیگر انتخاب نمود که باعث اشتباه مراجعه‌کنندگان باشد.

27- مرکز اصلی شرکت

شرکت مرکز اصلی شرکت یکی از مواردی است که باید در اساس‌نامه نوشته شود و معمولاً مجامع عمومی در آنجا منعقد و جلسات هیئت‌مدیره در آنجا تشکیل می‌شود. مرکز شرکت را مجمع عمومی فوق‌العاده می‌تواند تغییر دهد. ما به قدر کافی در این موضوع ذیل عنوان اقامتگاه اشخاص حقوقی بحث نموده‌ایم.

28- موضوع شرکت

موضوع شرکت، چیزی است که شرکت برای آن تأسیس‌شده است مثلاً، شرکتی که برای خرید و فروش چرم یا استخراج مس تشکیل‌شده عمل خرید و فروش چرم و یا استخراج مس موضوع شرکت است. موضوع شرکت ممکن است به طور کلی باشد مانند، معاملات صرافی و بانکی و یا عمل به خصوصی مثل، تجارت پارچه‌های ابریشمی ولی در هر حال باید صریح و منجز باشد.

موضوع شرکت و همچنین جهت آن باید مشروع  و متضمن منافع عقلایی باشد و الا از موارد ابطال شرکت خواهد بود. مثلاً شرکتی که برای اداره قمارخانه تشکیل می‌شود، موضوع آن نامشروع است و یا اگر شرکتی به جهت تغییر مسیر رودخانه‌ها بدون این که برای زراعت یا اخذ منافعی باشد تشکیل گردد، چون متضمن منافع عقلایی نیست جهت آن صحیح نیست. مدیران نمی‌توانند در عمل از حد موضوع شرکت تجاوز نمایند و در صورت تجاوز عمل آن‌ها اثر قانونی ندارد و در صورت تفریط یا تعدی کلیه مدیران متضامناً مسئول خسارت صاحبان سهامی می‌باشند.

در بعضی از کشورها مانند انگلستان موضوع شرکت را نمی‌توان تغییر داد. علماء حقوق تجارت انگلستان معتقدند شرکتی که برای موضوع معینی مثلاً، پارچه‌بافی تشکیل‌شده، اگر موضوع آن تغییر داده شود مثلاً، به استخراج معادن تبدیل شود مسلماً شرکت دیگری خواهد بود که ارتباطی جز از لحاظ شرکا با شرکت اولی نخواهد داشت ولی قوانین ایران تغییر موضوع شرکت را منع ننموده و چون در مجمع عمومی فوق‌العاده مواد اساس‌نامه را می‌توان تغییر داد و موضوع شرکت هم جزئی از اساس‌نامه است از این جهت تغییر آن اشکالی ندارد.

 

29- مدت شرکت

شرکت ممکن است برای مدت محدودی مثلاً، 10 یا 30 سال تشکیل شود و نیز ممکن است برای مدت     نامحدودی باشد. در صورتی که برای مدت معین باشد باید آن مدت معلوم گردد. و اثر آن این است که با رسیدن تاریخ و انقضاء مدت، شرکت به خودی خود منحل و برچیده می‌شود.

ماده/83/ ل/ اصلاحی/ق/ اصلاح قسمتی از ق/ تجارت، هرگونه تغییر در مواد اساس‌نامه را در صلاحیت مجمع عمومی فوق‌العاده قرار داده و مسلم است که مدت شرکت نیز یکی از مواد مذکور در اساس‌نامه است از این جهت مجمع عمومی می‌تواند مدت را تمدید و یا این که به ملاحظاتی مدت شرکت را تقلیل دهد.

 

‌30- پذیره‌نویسی چیست ؟‌

پذیره‌نویسی، فرایند خرید اوراق بهادار از ناشر و یا نماینده قانونی آن و تعهد پرداخت وجه کامل آن طبق قرارداد را گویند.

ماده/16/ ل/ اصلاحی/ق/ اصلاح قسمتی از ق/ تجارت : پس از گذشتن مهلتي كه براي پذیره‌نویسی معین‌شده است و یا در صورتی كه مدت تمديدشده باشد بعد از انقضای مدت تمدیدشده مؤسسین حداکثر تا یک ماه به تعهدات پذیره‌نویسان رسيدگي و پس از احراز اینکه تمام سرمايه شركت صحيحاتعهدگرديده و اقلاً سي و پنج درصد آن پرداخت‌شده است تعداد سهام هر یک از تعهد کنندگانی را تعيين و اعلام و مجمع عمومي مؤسس را دعوت خواهند نمود.

31- موضوعات ذکر شده در اظهارنامه(م/7/ل/اص/ق/تجارت)

1-نام شركت.

2-هويت كامل و اقامتگاه مؤسسین.

3-موضوع شركت.

4-مبلغ سرمايه شركت و تعیین مقدار نقد و غیر نقد آن به تفكيك.

5- تعداد سهام با نام و بی‌نام و مبلغ اسمي آن‌ها و در صورتی كه سهام ممتاز نیز مو رد نظر باشد تعیین تعداد و خصوصیات و امتیازات این‌گونه سهام.

6-ميزان تعهد هر یک از مؤسسین و مبلغی كه پرداخت كرده اندباتعيين شماره حساب و نام بانكي كه وجوه پرداختي در آن واريزشده است.در مورد آورده غیر نقد تعیین اوصاف و مشخصات و ارزش آن به نحوی كه بتوان از کم و کیف آورده غیر نقد اطلاع حاصل نمود.

7- مرکز اصلی شركت

8- مدت شركت

 

32- طرح اساس‌نامه(م/8/ل/اص/ق/تجارت)مشتمل بر مطالب زیر است :

1-  نام شركت

2- موضوع شركت بطورصريح و منجز

3- مدت شركت

4-مرکز اصلی شركت و محل شعب آن اگر تأسیس شعبه مورد نظر باشد

5-مبلغ سرمايه شركت و تعیین مقدار نقد و غیر نقد آن به تفكيك

6- تعداد سهام بی‌نام و با نام و مبلغ اسمي آنهاودرصورتي كه ایجاد سهام ممتازموردنظرباشدتعيين تعداد و خصوصیات و امتیازات این‌گونه سهام.

7- تعيين مبلغ پرداخت‌شده هر سهم و نحوه مطالبه بقيه مبلغ اسمي هر سهم و مدتی كه ظرف آن باید مطالبه شود که بهر حال از پنج سال متجاوز نخواهد بود.

8-نحوه انتقال سهام با نام.

9-طريقه تبديل سهام با نام به سهام بی‌نام و بالعکس.

10-در صورت پیش‌بینی امكان صدور اوراق قرضه ، ذکر شرایط و ترتیب آن.

11- شرايط و ترتیب افزايش و کاهش سرمايه شركت.

12- مقررات راجع به حد نصاب لازم جهت تشكيل مجامع عمومي و ترتیب اداره آن‌ها.

13- طريقه شور و اخذ رأی اكثريت لازم براي معتبر بودن تصميمات مجامع عمومي.

14- تعداد مديران و طرز انتخاب و مدت مأموریت آنهاونحوه تعيين جانشين براي مديراني كه فوت يااستعفاءمي كننديامحجوريامعزول یا به جهات قانوني ممنوع می‌گردند.

15- تعيين وظايف و حدود اختیارات مديران.

16- تعداد سهام تضميني كه مديران باید به صندوق شركت بسپارند.

17- قید اینکه شركت يك بازرس خواهد داشت يابيشترونحوه انتخاب و مدت مأموریت بازرس.

18- تعيين آغاز و پایان سال مالي شركت و موعد تنظیم ترازنامه و حساب سود و زيان و تسلیم آن به بازرسان و به مجمع عمومي سالانه.

19- نحوه انحلال اختياري شركت و ترتیب تصفيه امور آن.

20- نحوه تغيير اساس‌نامه.

ماده/76/ ل/ اصلاحی/ق/ اصلاح قسمتی از ق/ تجارت : هرگاه يك ياچندنفرازموسسين آورده غیر نقد داشته باشند مؤسسین باید قبل از اقدام به دعوت مجمع عمومي مؤسس نظر کتبی كارشناس رسمي وزارت دادگستري رادرموردارزيابي آورده‌های غیر نقد جلب و آن را جزء گزارش اقدامات خود در اختیار مجمع عمومي مؤسس بگذارند.در صورتی كه مؤسسین براي خودمزايائي مطالبه كرده باشندبايدتوجيه آن به ضميمه گزارش مزبور به مجمع مؤسس تقديم شود.

ماده/77/ ل/ اصلاحی/ق/ اصلاح قسمتی از ق/ تجارت : گزارش مربوط به ارزيابي آورده‌های غیر نقد و علل و موجبات مزاياي مطالبه شده باید در مجمع عمومي مؤسس مطرح گردددارندگان آورده غيرنقدوكساني كه مزاياي خاصي براي خود مطالبه كرده انددرموقعي كه تقويم آورده غیر نقدی كه تعهد کرده انديامزاياي آن‌ها موضوع رأی است حق رأی ندارند و آن قسمت از سرمایه غیر نقد که موضوع مذاكره و رأی است از حیث حد نصاب جزء سرمایه شركت منظورنخواهدشد.

 

33- وظایف مجمع عمومی مؤسس

مجمع عمومی مؤسس 4 وظیفه اصلی به قرار زیر به عهده دارد :

الف- رسیدگی به گزارش مؤسسین و تصویب آن و نیز احراز پذیره‌نویسی کلیه سهام شرکت و تا دیه مبالغ لازم.

ب- تصویب طرح اساس‌نامه شرکت و در صورت لزوم، اصلاح آن.

ج- انتخاب اولین مدیران و بازرس یا بازرسان شرکت.

د- تعیین روزنامه کثیرالانتشاری که هرگونه دعوت و اطلاعیه بعدی برای سهامداران تا تشکیل اولین مجمع عمومی عادی در آن منتشر خواهد شد.

 

 

34- سندیت دفاتر تجارتی

دفاتر تجارتی تاجر از حیث ثبت فعالیت‌ها(درآمد و اخذ مالیات متعلقه از اعمال تجاری) و مسائل قضایی(شکایت له یا علیه تاجر به هر دلیل) و بعضاً برای حمایت از تاجر و یا طلبکاران از تاجر به خودی خود سند محسوب شده و قابل‌توجه هستند .

‌ماده 6 - هر تاجري به استثناي كسبه جزء مكلف است دفاتر ذيل يا دفاتر ديگري را كه وزارت عدليه به موجب نظامنامه قائم‌مقام اين دفاتر قرار می‌دهد داشته باشد :

1)                    دفتر روزنامه

2)                    دفتر كل

3)                    دفتر دارايي

4)                    دفتر كپيه(رونوشت برداشته)

‌ماده 7 - دفتر روزنامه دفتري است كه تاجر بايد همه‌روزه مطالبات و ديون و دادوستد تجارتي و معاملات راجع به اوراق تجارتي (‌از قبيل خريد و فروش و ظهر نویسی) و به طور كلي جميع واردات و صادرات تجارتي خود را به هر اسم و رسمي كه باشد و وجوهي را كه براي مخارج شخصي خود برداشت مي‌كند در آن دفتر ثبت نمايد.

ماده 8 - دفتر كل دفتري است كه تاجر بايد كليه معاملات را لااقل هفته يك مرتبه از دفتر روزنامه استخراج و انواع مختلفه آن را تشخيص و جدا کرده هر نوعي را در صفحه مخصوصي در آن دفتر به طور خلاصه ثبت كند.‌

ماده 9 - دفتر دارايي دفتري است كه تاجر بايد هر سال صورت جامعي از كليه دارايي منقول و غیرمنقول و ديون و مطالبات سال گذشته خود را به ریز ترتيب داده در آن دفتر ثبت و امضاء نمايد و اين كار بايد تا پانزدهم فروردين سال بعد انجام پذيرد.

‌ماده 10 - دفتر كپيه دفتري است كه تاجر بايد كليه مراسلات و مخابرات و صورت حساب‌های صادره خود را در آن به ترتيب تاريخ ثبت نمايد.

باملاحظه ماده مزبور معلوم می‌شود کسبه جزء از الزام به داشتن دفاتر تجارتی معاف هستند زیرا حقاً کفاش یا خوار و بار فروش چون معاملاتشان جزئی است احتیاجی به داشتن این قبیل دفاتر نخواهند داشت.

 
چون قانون کسبه جزء را هم جزء تجار دانسته منتهی آن‌ها را از تکالیفی که یکی از آن‌ها داشتن دفاتر تجارتی است معاف دانسته و تفکیک کسبه جزء بسته به اوضاع و احوال روز بوده از این جهت قانون تجارت طبق ماده 19 اجازه داده که وزارت دادگستری به موجب مقررات آئین نامه آن‌ها را تشخیص دهد و همان‌گونه که قبلاً گفته شد کسانی که فروش سالیانه آن‌ها صد و بیست هزار ریال یا کمتر باشد کسبه جز محسوب شده و لزوم تجدیدنظر در تشخیص کسبه جز از تجار در وزارت دادگستری ضروری است.

پیشه‌وران نیز از داشتن دفتر تجارتی معاف‌اند . پیشه‌ور کسی است که شخصاً یا به کمک افراد خانواده خود یا با کمک چند نفر شاگرد ، استفاده از حرفه دستی معینی را به قصد انتفاع ، شغل معمولی خود قرار دهد.

 

35- مزایای اسناد تجاری

 مهم‌ترین مزایای اسناد تجارتی بر اسناد عادی عبارت است از :

 1) مسئولیت تضامنی كلیه كسانی كه به نحوی از انحاء در روی سفته،برات یا چك امضایی گذارده‌اند اعم از صادرکننده، قبول كننده یا ظهر نویس یا ضامن كه برای پرداخت مبلغ سند، مسئولیت تضامنی دارد.

2) امکان رسیدگی سریع­ به دعاوی مربوط به اسناد تجارتی.

3) امکان تقاضای تأمین از دادگاه به محض تقدیم دادخواست جهت مطالبه وجوه موضوع اسناد تجارتی.

4) اسناد تجارتی به خودی‌ خود معرف طلب آن می‌باشند و به اصطلاح تعهد ناشی از اسناد تجارتی از تعهد منشأ و اولیه‌ای كه در طی آن سند تجارتی صادر شده است، مستقل هست.

 

36- اظهارنامه شرکت

‌ماده 7/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت : اظهارنامه مذکور در ماده 6 باید با قید تاریخ به امضاء کلیه مؤسسین رسیده و موضوعات زیر مخصوصاً در آن ذکر شده باشد :

1-                   نام شرکت.

2-                   هویت کامل و اقامتگاه مؤسسین.

3-                   موضوع شرکت.

4-                   مبلغ سرمایه شرکت و تعیین مقدار نقد و غیر نقد آن به تفکیک.

5-                   تعداد سهام با نام و بی‌نام و مبلغ اسمی آن‌ها و در صورتی که سهام ممتاز نیز مورد نظر باشد تعیین تعداد و خصوصیات و امتیازات این‌گونه سهم.

6-             میزان تعهد هر یک از مؤسسین و مبلغی که پرداخت کرده‌اند با تعیین شماره حساب و نام بانکی که وجوه پرداختی در آن واریز شده است. در مورد آورده غیر نقد تعیین اوصاف و مشخصات و ارزش آن به نحوی که بتوان از کم و کیف آورده غیر نقد اطلاع حاصل نمود.

7-                   مرکز اصلی شرکت.

8-                   مدت شرکت.

 

37- طرح اعلامیه پذیره‌نویسی

‌ماده 9 - طرح اعلامیه پذیره‌نویسی مذکور در ماده 6 باید مشتمل بر نکات زیر باشد :

1- نام شرکت.

2- موضوع شرکت و نوع فعالیت‌هایی که شرکت به منظور آن تشکیل می‌شود.

3- مرکز اصلی شرکت و شعب آن در صورتی که تأسیس شعبه مورد نظر باشد.

4- مدت شرکت.

5- هویت کامل و اقامتگاه و شغل مؤسسین در صورتی که تمام یا بعضی از مؤسسین در امور مربوط به موضوع شرکت یا امور مشابه با آن سوابق یا اطلاعات یا تجارتی داشته باشند ذکر آن به اختصار.

6- مبلغ سرمایه شرکت و تعیین مقدار نقد و غیر نقد آن به تفکیک و تعداد و نوع سهام. در مورد سرمایه غیر نقد شرکت تعیین مقدار و مشخصات و اوصاف و ارزش آن به نحوی که بتوان از کم و کیف سرمایه غیر نقد اطلاع حاصل نمود.

7- در صورتی که مؤسسین مزایایی برای خود در نظر گرفته‌اند تعیین چگونگی و موجبات آن مزایا به تفصیل.

8- تعیین مقداری از سرمایه که مؤسسین تعهد کرده و مبلغی که پرداخت کرده‌اند.

9- ذکر هزینه‌هایی که مؤسسین تا آن موقع جهت تدارک مقدمات تشکیل شرکت و مطالعاتی
که انجام گرفته است پرداخت کرده‌اند و برآورد هزینه‌های لازم تا شروع فعالیت‌های
شرکت.

10- در صورتی که انجام موضوع شرکت قانوناً مستلزم موافقت مراجع خاصی باشد ذکر
مشخصات اجازه‌نامه یا موافقت اصولی آن مراجع.

11- ذکر حداقل تعداد سهامی که هنگام پذیره‌نویسی باید توسط پذیره‌نویسی تعهد شود
و تعیین مبلغی از آن که باید مقارن پذیره‌نویسی نقداً پرداخت گردد.

12- ذکر شماره و مشخصات حساب بانکی که مبلغ نقدی سهام مورد تعهد باید به آن حساب
پرداخت شود و تعیین مهلتی که طی آن اشخاص‌ذی‌علاقه می‌توانند برای پذیره‌نویسی و
پرداخت مبلغ نقدی به بانک مراجعه کنند.

13- تصریح به این که اظهارنامه مؤسسین به انضمام طرح اساس‌نامه برای مراجعه
علاقمندان به مرجع ثبت شرکت‌ها تسلیم شده است.

14- ذکر نام روزنامه کثیرالانتشاری که هر گونه دعوت و اطلاعیه بعدی تا تشکیل مجمع
عمومی مؤسس منحصراً در آن منتشر خواهد شد.

15- چگونگی تخصیص سهام به پذیره‌نویسان.

‌ماده16/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت : پس از گذشتن مهلتی که برای پذیره‌نویسی معین شده است و یا در صورتی که مدت تمدیدشده باشد مؤسسین حداکثر تا یک ماه به تعهدات پذیره‌نویسان رسیدگی و پس از احراز این که تمام سرمایه شرکت صحیحاً تعهد گردیده و اقلاً سی و پنج درصد آن پرداخت‌شده است تعداد سهام هر یک از تعهد کنندگان را تعیین و اعلام و مجمع عمومی مؤسس را دعوت خواهند نمود.

 

38- تشكيل شركت سهامي عام

شرکت سهامی یکی از مهم‎ترین شرکت‌های تجارتی است که در حقوق ایران از جایگاه خاصی برخوردار است. شرکت سهامی شرکتی است که حداقل از سه نفر تشکیل و در آن سرمایه به سهام مساوی تقسیم می‎شود و مسئولیت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمی سهام آن‌ها است.

شرکت سهامی به دو نوع شرکت سهامی(عام و خاص) تقسیم می‎شود. در شرکت سهامی عام، مؤسسین شرکت، قسمتی از سرمایه را از طریق فروش سهام به مردم تأمین می‎کنند.

شرکت سهامی عام برای جلب سرمایه‎های مهم تشکیل می‎شود و تعداد شرکا در این شرکت زیاد است. بنابراین تشکیل چنین شرکتی نیز مراحلی دارد که به آن‌ها اشاره خواهد شد.

39- تشکیل شرکت

برای تشکیل شرکت با مسئولیت محدود طی مراحل زیر ضروری است :

1- تنظیم شرکت نامه و امضای آن.

2- تا دیه و پرداخت کل سرمایه شرکت.

3- ثبت شرکت در اداره ثبت شرکت‌ها

 

40- مسئولیت مؤسسان

باید دانست که در این مرحله، مؤسسین شرکت در صورت عدم رعایت مقررات قانونی در خصوص تشکیل شرکت مسئول هستند یعنی چنانچه حکم قطعی به بطلان شرکت صادر شود؛ مؤسسان به‎ طور تضامنی مسئول خسارت‎های ناشی از بطلان به صاحبان سهام و اشخاص ثالث هستند(ماده273 لایحه قانونی1347) بعلاوه مؤسسان شركت نسبت به كلیه اعمال و اقداماتی كه به منظور تأسیس و به ثبت رسانیدن شركت انجام می‎دهند مسئولیت تضامنی دارند(ماده23 ل.ق) البته مؤسسان در صورتی مسئول هستند که شخصاً اعمال و اقدامات مزبور را انجام دهند.

41- سیر مراحل تشکیل شرکت

1- مقدمات ایجاد شرکت(مرحله اول) : تأسیس شرکت به مرحله‎ای گفته می‎شود که شرکای اولیه شرکت(مؤسسین شرکت) مجموعه اعمالی را پیش از تشکیل شرکت، برای ایجاد شرکت انجام می‎دهند. در این مرحله مؤسسان ضمن فراهم نمودن مقدمات ایجاد شرکت، در جست‎و‎جوی شرکای دیگری هستند که در مرحله بعد(پذیره‎نویسی) به شرکت می‎پیوندند. بنابراین مؤسس شرکت نیز شخصی است که سرمایه شرکت را با افزودن شرکای دیگر به شرکت تأمین می‎نماید و اقدامات لازم را برابر مقررات قانونی برای تشکیل شرکت انجام می‎دهد. شرکت سهامی عام با سه نفر مؤسس آغاز می‎شود(ماده3 ل.ق)

مؤسسان شرکت سهامی عام بایستی ابتداً بیست درصد سرمایه شرکت را شخصاً تعهد نمایند و حداقل سی و پنج درصد مبلغ تعهد شده را به صورت نقد نزد یکی از بانک‌ها به حساب مخصوص شرکت در شرف تأسیس واریز و رسید آن را دریافت کنند. باید دانست که سپرده نقدی مؤسسین موجب جلب اطمینان اشخاص ثالث به شرکت می‎شود. در صورتی که بخشی از تعهد مؤسسان به صورت غیر نقد باشد، آن‌ها باید عین مال غیر نقد یا مدارک مالکیت آن را نزد بانک تودیع کنند و گواهی بانک را به همراه اظهارنامه و ضمایم آن به مرجع ثبت شرکت‌ها تسلیم نمایند(ماده6 ل.ق).

 

2- پذیره‎نویسی(مرحله دوم)

پذیره‎نویسی تنظیم و امضای ورقه تعهد سهم یا سهام است و امضای چنین ورقه‎ای در واقع قبول اساس‌نامه شرکت و تصمیمات مجمع عمومی است. همه اشخاص حقیقی و حقوقی می‎توانند در پذیره‎نویسی مشارکت نمایند. البته اشخاص حقوقی در صورتی مجاز به پذیره‎نویسی هستند که این کار در حدود اساس‌نامه و هدفشان باشد.

 

3- طرح اعلامیه‎ی پذیره‎نویسی

مؤسسان باید طرح اعلامیه‎ی پذیره‎نویسی را تهیه و امضا نمایند و در تهران به اداره ثبت شرکت‌ها و در شهرستان‌ها به دایره ثبت شرکت‌ها و در نقاطی که دایره ثبت شرکت‌ها موجود نیست به اداره ثبت اسناد و املاک محل ارائه می‎شود. (ماده6 ل.ق) این طرح به منظور تأمین سرمایه شرکت از مردم تنظیم می‎گردد و می‎بایست شامل مواردی باشد که به آن‌ها اشاره می‎شود :

نام شركت، موضوع شركت و نوع فعالیت‎هائی كه شركت به منظور آن تشكیل می‎شود، مركز اصلی شركت و شعب آن در صورتی كه تأسیس شعبه مورد نظر باشد، مدت شركت، هویت كامل و اقامتگاه و شغل مؤسسین در صورتی كه تمام یا بعضی از مؤسسین در امور مربوط به موضوع شركت یا امور مشابه با آن سوابق یا اطلاعات یا تجاربی داشته باشند ذكر آن به اختصار، مبلغ سرمایه شركت و تعیین مقدار نقد و غیر نقد آن به تفكیك و تعداد و نوع سهام در مورد سرمایه غیر نقد شركت تعیین مقدار و مشخصات و اوصاف و ارزش آن به نحوی كه بتوان از كمیت و كیفیت سرمایه‎ی غیر نقد اطلاع حاصل نمود، در صورتی كه مؤسسین مزایایی برای خود در نظر گرفته‎اند تعیین چگونگی و موجبات آن مزایا به تفضیل، تعیین مقداری از سرمایه كه مؤسسین تعهد كرده و مبلغی كه پرداخت كرده‎اند، ذكر هزینه‎هائی كه مؤسسین تا آن زمان جهت تهیه مقدمات تشكیل شركت و مطالعاتی كه انجام گرفته است پرداخت كرده‎اند و برآورد هزینه‎های لازم تا شروع فعالیت‌های شركت، در صورتی كه انجام موضوع شركت قانوناً مستلزم موافقت مراجع خاصی باشد ذكر مشخصات اجازه‎نامه یا موافقت اصولی آن مراجع، ذکر حداقل تعداد سهامی كه هنگام پذیره‎نویسی باید توسط پذیره‎نویس تعهد شود و تعیین مبلغی از آن كه باید هنگام پذیره‎نویسی نقداً پرداخت گردد، ذكر شماره و مشخصات حساب بانكی كه مبلغ نقدی سهام مورد تعهد باید به آن حساب پرداخت شود و تعیین مهلتی كه طی آن اشخاص می‎توانند برای پذیره‎نویسی و پرداخت مبلغ نقدی به بانك مراجعه كنند، تصریح به این‎كه اظهارنامه‎ی مؤسسین به انضمام طرح اساس‌نامه برای مراجعه علاقمندان به مرجع ثبت شرکت‌ها تسلیم شده است، ذكر نام روزنامه كثیرالانتشار كه هرگونه دعوت و اطلاعیه بعدی تا تشكیل مجمع عمومی مؤسس منحصراً در آن منتشر خواهد شد، چگونگی تخصیص سهام به پذیره‎نویسان(ماده9 ل.ق) مرجع ثبت شرکت‌ها پس از رسیدگی، اجازه انتشار اعلامیه پذیره‎نویسی را صادر خواهد نمود. (ماده10ل.ق)

برابر ماده11 ل.ق : «اعلامیه پذیره‎نویسی باید توسط مؤسسین در جراید آگهی گردیده و نیز در بانكی كه تعهد سهام نزد آن صورت می‎گیرد درمعرض دید علاقمندان قرار داده شود.»

 

4- اظهارنامه‎ی تأسیس شرکت

 برای تأسیس شرکت سهامی لازم است مؤسسان مجموعه اطلاعاتی را در اختیار مردم قرار دهند. این اطلاعات ضمن اظهارنامه‎ای در تهران به اداره ثبت شرکت‌ها و در شهرستان‌ها به دایره ثبت شرکت‌ها و در نقاطی که دایره ثبت شرکت‌ها موجود نیست به اداره ثبت اسناد و املاک محل ارائه می‎شود(ماده6 ل.ق) اظهارنامه فوق باید با قید تاریخ به امضای همه مؤسسان برسد. بعلاوه در این اظهارنامه باید موارد زیر قیدشده باشد :

نام شرکت، هویت كامل و اقامتگاه مؤسسین، موضوع شركت، مبلغ سرمایه شركت و مشخص نمودن مقدار نقد و غیر نقد آن، تعداد سهام با نام و بی‎نام و مبلغ اسمی آن‌ها و در صورتی كه سهام ممتاز نیز مورد نظر باشد تعیین تعداد و خصوصیات و امتیازات این‎گونه سهام، میزان تعهد هر یک از مؤسسین و مبلغی كه پرداخت كرده‎اند با تعیین شماره حساب و نام بانكی كه وجوه پرداختی در آن واریز شده است. در مورد آورده‎ی غیر نقد تعیین اوصاف و مشخصات و ارزش آن به نحوی كه بتوان از كمیت و كیفیت آورده غیر نقد اطلاع حاصل نمود، مركز اصلی شركت، مدت شركت(ماده7 ل.ق) مرجع ثبت شرکت‌ها نیز پس از مطالعه اظهارنامه و ضمایم آن و تأیید قانونی بودن مندرجات آن‌ها، اجازه انتشار اعلامیه پذیره‎نویسی را صادر می‎نماید(ماده10.ل.ق).

 

3- تشکیل سرمایه و تخصیص سهام(مرحله سوم)

برای تشکیل شرکت سهامی، مؤسسان و پذیره‎نویسان باید تمام سرمایه‎ی شرکت را تعهد کرده و حداقل سی و پنج درصد آن را نقداً پرداخت نمایند. (ماده16 ل.ق) برابر ماده پنج ل.ق حداقل سرمایه برای تشکیل شرکت سهامی عام پنج میلیون ریال است. سرمایه شرکت متشکل از آورده‎های نقدی و غیر نقدی است. حداقل سی و پنج درصد سرمایه شرکت باید به صورت آورده نقدی باشد. این مبلغ به حسابی که به نام شرکت در شرف تأسیس است در یکی از بانک‌ها پرداخت شود. آورده غیر نقدی شامل اموال غیر پول مانند ماشین، زمین، خانه و... است. این آورده باید قیمت‎گذاری و تسلیم شود.

به هر یک از مؤسسان و پذیره‎نویسان در برابر آورده‎ای که به شرکت می‎آورند، سهام داده می‎شود. مبلغ اسمی هر سهم نباید از ده هزار ریال بیشتر باشد(ماده29 ل.ق) تعیین تعداد سهام در صورت مجلسی که به امضای مؤسسان می‎رسد قید و به مجمع عمومی مؤسس گزارش خواهد شد. این گزارش مؤسسان باید حداقل پنج روز قبل از تشکیل مجمع عمومی مؤسس در محلی که در آگهی دعوت این مجمع تعیین‌شده است، برای مراجعه پذیره‎نویسان سهام آماده باشد(تبصره ماده74 ل.ق).

 

ورقه تعهد سهم

ورقه‎ی تعهد سهم، نوشته‎ای است که تعهد پذیره‎نویسی با امضای آن محقق می‎شود. در این ورقه باید به نکات زیر اشاره گردد :

نام و موضوع و مركز اصلی در مدت شركت، سرمایه شركت، شماره و تاریخ اجازه انتشار اعلامیه پذیره‎نویسی و مرجع صدور آن، تعداد سهامی كه مورد تعهد واقع می‎شود و مبلغ اسمی آن و هم‎چنین مبلغی كه از آن بابت نقداً در موقع پذیره‎نویسی باید پرداخت شود، نام بانك و شماره حسابی كه مبلغ لازم توسط پذیره‎نویسان باید به آن حساب پرداخت شود، هویت و نشانی كامل پذیره‎نویس، قید اینكه پذیره‎نویس متعهد است مبلغ پرداخت‎نشده سهام مورد تعهد را طبق مقررات اساس‌نامه شركت پرداخت نماید(ماده13.ل.ق).

این ورقه در دو نسخه تنظیم و با قید تاریخ به امضای پذیره‎نویس می‎رسد. نسخه اول نزد بانک می‎ماند و نسخه دوم به پذیره‎نویس تسلیم می‎گردد(ماده14 ل.ق) با امضای ورقه تعهد سهم و تسلیم آن به بانک، پذیره‎نویسی قطعیت می‎یابد.

 

 4- ایجاد شرکت(مرحله چهارم)

شرکت سهامی عام از زمانی ایجاد می‎شود که شخصیت حقوقی پیدا کند و شخصیت حقوقی نیز زمانی ایجاد می‎شود که مجمع عمومی مؤسس بر اساس مقررات قانونی تشکیل شود و مواردی که برابر قانون به عهده‎اش قرارگرفته را انجام دهد. کلیه مؤسسان و پذیره‎نویسان می‎توانند در مجمع عمومی مؤسس حضورداشته باشند. هر سهم نیز در این مجمع دارای یک رأی خواهد بود.

 

41- ثبت شرکت پس از تشکیل

شرکت سهامی عام باید ظرف مدت شش ماه از تاریخ تسلیم اظهارنامه مذکور در ماده 6 ل.ق به ثبت برسد والا شرکت تشکیل‎شده محسوب نمی‎گردد‎ و به درخواست هر یک از مؤسسان یا پذیره‎نویسان، مرجع ثبت شرکت‌ها گواهی‌نامه‎ای حاکی از عدم ثبت شرکت صادر و به بانكی كه تعهد سهام و تا دیه وجوه در آن به عمل آمده است ارسال می‌دارد تا مؤسسین و پذیره‎نویسان به بانك مراجعه و تعهدنامه و وجوه پرداختی خود را مسترد دارند. در این صورت هرگونه هزینه‎ای كه برای تأسیس شركت پرداخت یا تعهد شده باشد به عهده مؤسسین خواهد بود. (ماده19 ل.ق) هم‎چنین اساس‌نامه‎ای که به تصویب مجمع عمومی مؤسس رسیده است به انضمام صورت‎جلسه مجمع و اعلامیه‎ی قبولی سمت مدیریت و بازرسی توسط مدیران و بازرسان برای ثبت شرکت به مرجع ثبت شرکت‌ها تسلیم شود. (ماده18 ل.ق)

نکته آخر اینکه تقاضای ثبت شرکت بر عهده‎ی مدیران شرکت است که باید ظرف مهلت مقرر اقدام به ثبت شرکت بنمایند.

42- در مجمع عمومی مؤسس جهت تشکیل شرکت، موارد زیر مورد رسیدگی قرار می‎گیرد :

 

الف) تصویب گزارش مؤسسان

رسیدگی به گزارش مؤسسان و تصویب آن یکی از وظایف این مجمع است. تصویب این گزارش به معنای تأیید صحت تشکیل شرکت است.

 

ب) تصویب ارزیابی آورده‎های غیر نقدی

قیمتی که بر روی آورده‎های غیر نقدی گذاشته‌شده بایستی به تصویب مجمع عمومی مؤسس برسد.

 

ج) تصویب مزایای خاص

چنانچه برای برخی از مؤسسان مزایای خاصی در نظر گرفته شده باشد، این مزایا باید به تصویب این مجمع برسد.

 

د) تصویب اساس‌نامه

شرکت سهامی بر اساس اساس‌نامه تشکیل می‎شود. طرح اساس‌نامه که در مجمع مورد رسیدگی و تصویب قرار می‎گیرد، برابر ماده8 ل.ق باید شامل نکات زیر باشد:

نام شركت، موضوع شركت به طور صریح و منجز، مدت شركت، مركز اصلی شركت و محل شعب آن اگر تأسیس شعبه مورد نظر باشد، مبلغ سرمایه شركت و تعیین مقدار نقد و غیر نقد آن به تفكیك، تعداد سهام بی‎نام و با نام و مبلغ اسمی آن‌ها و در صورتی كه ایجاد سهام ممتاز مورد نظر باشد تعیین تعداد و خصوصیات و امتیازات این‎گونه سهام، تعیین مبلغ پرداخت‌شده هر سهم و نحوه مطالبه بقیه مبلغ اسمی هر سهم و مدتی كه ظرف آن باید مطالبه شود كه به‎هرحال از پنج سال بیشتر نخواهد بود، نحوه انتقال سهام با نام، طریقه تبدیل سهام با نام به سهام بی‎نام و بالعكس، در صورت پیش‎بینی امكان صدور اوراق قرضه، ذكر شرایط و ترتیب آن، شرایط و ترتیب افزایش و كاهش سرمایه شركت، مواقع و ترتیب دعوت مجامع عمومی، مقررات راجع به حد نصاب لازم جهت تشكیل مجامع عمومی و ترتیب اداره آن‌ها، طریقه شور و اخذ رأی اكثریت لازم برای معتبر بودن تصمیمات مجامع عمومی، تعداد مدیران و طرز انتخاب و مدت مأموریت آن‌ها و نحوه تعیین جانشین برای مدیرانی كه فوت یا استعفا می‎كنند یا محجور یا معزول یا به جهات قانونی ممنوع می‎گردند، تعیین وظایف و حدود اختیارات مدیران، تعداد سهام تضمینی كه مدیران باید به صندوق شركت بسپارند، قید این‎كه شركت یک بازرس خواهد داشت یا بیشتر و نحوه انتخاب و مدت مأموریت بازرس، تعیین آغاز و پایان سال مالی شركت و موعد تنظیم ترازنامه و حساب سود و زیان و تسلیم آن به بازرسان و به مجمع عمومی سالانه، نحوه انحلال اختیاری شركت و ترتیب تصفیه امور آن، نحوه تغییر اساس‌نامه.

ه) تعیین مدیران و بازرسان

انتخاب اولین مدیران و بازرس یا بازرسان شركت با مجمع عمومی مؤسس است. (ماده17 ل.ق)

 

و) تعیین روزنامه کثیرالانتشار

هرگونه دعوت و اطلاعیه برای صاحبان سهام تا زمان تشكیل مجمع عمومی سالانه باید در دو روزنامه كثیرالانتشار منتشر شود. یكی از این دو روزنامه به وسیله مجمع عمومی مؤسس و روزنامه دیگر از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تعیین می‎شود. (تبصره ماده 17 ل.ق)

 

43- مجمع عمومی

مجمع عمومی، اجتماع اشخاصی( اعم از حقیقی یا حقوقی ) است که صاحبان شرکت می‌باشند و شخصیت حقوقی شرکت وابسته به وجود آن‌هاست . در واقع جمع صاحبان سهام شرکت را مجمع عمومی می‌نامند. مجمع عمومی بالاترین مرکز قدرت شرکت و صاحب اختیار آن است و در خصوص سرنوشت شرکت و نحوه فعالیت و اداره و انحلال و سایر اموری که به شرکت مربوط است، حق اتخاذ هر نوع تصمیمی را دارا است.

مجمع عمومی سه قسم است :

1-  مجمع عمومی مؤسس

2- مجمع عمومی عادی

3- مجمع عمومی فوق‌العاده

44- وظایف مجمع عمومی عادی
مجمع عمومی عادی ناظر بر جریان و فعالیت یک ساله شرکت بوده و دارای وظایف زیر است :

1-  انتخاب هیئت‌مدیره 
2- انتخاب بازرسان شرکت

3-  تصویب ترازنامه

4 - تقسیم منافع

5-  تصویب یا در پیشنهاداتی که از طرف هیئت‌مدیره و یا بازرسان و یا سهامداران می‌شود.

6 - تعیین خط مشی شرکت و تصویب و یا اقدام به هر عمل یکه به صلاح شرکت باشد.

45- مجمع عمومی فوق‌العاده

در امور فوق‌العاده‌ای که برای شرکت پیش می‌آید و رد صلاحیت و وظایف مجمع عمومی عادی نیست ولی برای اتخاذ تصمیم در خصوص آن‌ها نیاز به تصویب صاحبان سهام است ، مجمع عمومی فوق‌العاده در موارد زیر است :

1- تمدید یا تقلیل مدت شرکت.

2- تغییر نام یا محل شرکت.

3- افزایش یا کاهش سرمایه (تا میزان حداقل).

4- انتشار سهام ممتازه.

5- تغییر موضوع شرکت.

6- تغییر در تعداد مدیران و مدت خدمت آن‌ها ( در محدوده قانون.

7- مجوز انتشار اوراق قرضه.

8- انحلال شرکت یا هرگونه تغییر در مواد اساس‌نامه

46- هیئت‌مدیره

هر شرکت سهامی به وسیله تعدادی از افراد که در شرکت دارای سهم هستند ، اداره می‌شود که قانون از آن به عنوان هیئت‌مدیره یا مدیران نام برده است. هیئت‌مدیره نماینده شرکت است و اداره امور جاری شرکت به عهده آن است.

اعضای هیئت‌مدیره باید از اشخاص بی‌غرض و مطلع انتخاب شوند تا برای منافع اعضای شرکت فعالیت نمایند . به همین دلیل در قانون تجارت ، برای انتخاب آن‌ها مقررات خاصی به شرح زیر وضع شده است :

1- هیئت‌مدیره باید از میان شرکا انتخاب شوند.

2- اعضای هیئت‌مدیره را مجمع عمومی انتخاب می‌کند.

3- مدت خدمت آن‌ها در هیئت‌مدیره به میزانی خواهد بود که در اساس‌نامه قیدشده ولی از دو سال تجاوز نخواهد کرد.

4- انتخاب مجدد آن‌ها با تصویب مجمع عمومی بلامانع است.

5- هیئت‌مدیره یا هر یک از مدیران قابل عزل هستند و هر زمان مجمع عمومی بخواهد می‌تواند آن‌ها را بر کنار نماید.

  در شرکت سهامی عام اعضای هیئت‌مدیره از پنج نفر و در شرکت سهامی خاص از سه نفر کمتر نخواهد بود(مواد 107 -108 و 109 قانون تجارت)

47- حدود اختیارات هیئت‌مدیره

هیئت‌مدیره دارای اختیارات وسیع برای اداره شرکت و رسیدگی به امور عادی و جاری آن از قبیل خرید و فروش ، اجاره محل ، استخدام ، طرح دعوی، دفاع از حقوق شرکت و سایر اموری که به نحوی به شرکت مربوط است، است
به طور کلی می‌توان گفت هیئت‌مدیره دارای اختیاراتی بجز آنچه در صلاحیت مجامع عمومی عادی و فوق‌العاده است، است ، مگر در موارد خاصی که مجمع صراحتاً انجام آن را موکول به تصویب خود نموده باشد( ماده 118 ق. ت).

48- تکالیف و وظایف هیئت‌مدیره

به منظور حفظ منافع سهامداران ، قانون تجارت برای هر یک از مدیران و هیئت‌مدیره تکالیف و وظایفی مقرر کرده که قسمت عمده آن ذیلاً درج می‌گردد.

1- هیئت‌مدیره باید لااقل هر شش ماه یک‌بار خلاصه صورت دارایی و قروض شرکت را منظم کرده و به بازرسان شرکت بدهد. همچنین در شرکت سهامی عام هیئت‌مدیره مکلف است که به حساب سود و زیان و ترازنامه شرکت، گزارش حسابداران رسمی را نیز ضمیمه کند.

2- اعضای هیئت‌مدیره و مدیر عمل نمی‌توانند بدون اجازه هیئت‌مدیره در معاملاتی که با شرکت یا به حساب شرکت می‌شود 0 ولو به طور غیرمستقیم ) طرف معامله واقع یا سهیم شوند و در صورت اجازه ، هیئت‌مدیره مکلف است بازرس شرکت را از این معامله مطلع و گزارش آن را به اولین مجمع عمومی بدهد . اگر مجمع این معاملات را تصویب ننماید ، این عدم تصویب در قبال اشخاص ثالث بی‌اثر است و اگر این معاملات بدون اجازه هیئت‌مدیره صورت گیرد و مجمع نیز آن را تصویب نکند، معاملات فوق قابل ابطال خواهد بود.

3- مدیرعامل شرکت و اعضای هیئت‌مدیره و همسر و پدر و مادر و اجداد و اولاد و برادران و خواهران آنان حق ندارند هیچ‌گونه وام یا اعتبار از شرکت تحصیل کنند و شرکت نمی‌تواند دیون آن‌ها را تضمین یا تعهد نماید. این‌گونه عملیات خود‌به‌خود باطل است.

4- مدیرعامل و مدیران نمی‌توانند معاملاتی نظیر معاملات شرکت که متضمن رقابت با عملیات شرکت باشد انجام دهند. در صورتی که چنین معاملاتی انجام دهند و موجب خسارت شرکت گردند ، مسؤل جبران ضرر شرکت (اعم از ضرر یا عدم النفع ) خواهند بود.

5- اعضای غیر موظف هیئت‌مدیره یعنی مدیرانی که تمام وقت در شرکت کار نمی‌کنند و حضور آنان فقط برای شرکت در جلسات هیئت‌مدیره است، حق ندارند به طور مستمر بابت حقوق یا پاداش یا حق‌الزحمه وجهی دریافت کنند ، بلکه به این قبیل مدیران می‌توان با تصویب مجمع عمومی ، بابت حق حضور در جلسات هیئت‌مدیره مبلغی پرداخت نمود.

همچنین ، در صورتی که در اساس‌نامه پیش‌بینی‌شده باشد، مجمع عمومی می‌تواند تصویب کند که به نسبت معین از سود خالص سالیانه به عنوان پاداش به اعضای هیئت‌مدیره اختصاص یابد ، ولی پاداش مزبور در شرکت‌های سهامی عام نباید از 5 درصد و در شرکت‌های سهامی خاص از 10 درصد سود قابل پرداخت همان سال تجاوز کند. هرگونه مقرراتی خلاف مفاد فوق که در ماده 241 قانون تجارت تصریح شده است از درجه اعتبار ساقط است.

49- برخی از تکالیف مدیران عامل

1- هیئت‌مدیره می‌تواند بهر موقع بخواهد مدیرعامل را عزل کند.

2-  هیچ کس نمی‌تواند درعین‌حال مدیرعامل بیش از یک شرکت باشد.

3- مدیران شرکت در مقابل شرکت مسئول‌اند، بنابراین در مقابل فرد فرد سهامداران مسئولیتی ندارند . در صورتی که مدیران طبق اختیارات خود عمل نمایند ، هرگاه از اعمال آن‌ها ضرری متوجه شرکت شود مسئول نخواهند بود ، ولی خارج از اختیاری که به موجب اساس‌نامه یا مصوبات مجمع عمومی به آن‌ها داده‌شده نباید عمل کنند و در صورتی که از عمل ایشان ضرر و یا خسارتی متوجه شرکت شود مسئول جبران آن خواهند بود.

50- برخی از مقررات جزایی

1- رئیس و اعضای هیئت‌مدیره و مدیرعامل شرکت که بدون صورت دارایی و ترازنامه یا به استناد صورت دارایی و ترازنامه مزورانه ، منافع موهومی را بین صاحبان سهام تقسیم کرده با به منظور پنهان داشتن وضعیت واقعی شرکت ترازنامه غیر واقعی ارائه نمایند و یا اموال و اعتبارات شرکت را برخلاف مصالح و منافع شرکت برای مقاصد شخصی مورد استفاده قرار دهند و یا برای موسسه یا شرکت دیگری که خود به طور مستقیم یا غیرمستقیم در آن ذی‌نفع می‌باشند ، استفاده نمایند به حبس تأدیبی از یک سال تا سه سال محکوم خواهند شد(ماده 258).

2- رئیس و اعضای هیئت‌مدیره و مدیرعامل شرکت که عامداً مانع یا مخل انجام وظایف بازرسان شرکت بشوند یا اسناد و مدارکی را که برای انجام وظایف آن‌ها لازم است در اختیار بازرسان قرار ندهند به حبس تأدیبی از سه ماه تا دو سال یا به جزای نقدی از بیست هزار تا دویست هزار ریال یا به هر دو مجازات محکوم خواهند شد ( ماده 260).

3- رئیس و اعضای هیئت‌مدیره و مدیرعامل هر شرکت سهامی که عالماً برای سلب حق تقدم از صاحبان سهام نسبت به پذیره‌نویسی سهام جدید به مجمع عمومی اطلاعات نادرست بدهند یا اطلاعات نادرست را تصدیق کنند به حبس از شش ماه تا سه سال یا به جزای نقدی از یک صد هزار ریال تا یک میلیون ریال یا به هر دو مجازات محکوم خواهند شد (ماده 263).

51- بازرس یا بازرسان

برای نظارت بر اعمال مدیران شرکت و اطلاع مجمع عمومی از اوضاع و احوال شرکت، به موجب ماده 144 قانون تجارت مجمع عمومی عادی همه‌ساله بازرس یا بازرسینی را برای این کار انتخاب می‌کند، که مدت مأموریت آن‌ها یک سال است . انتخاب مجدد آن‌ها بلامانع است.

 

اشخاص زیر نمی‌توانند به عنوان بازرس انتخاب شوند :

- مدیران و مدیرعامل شرکت.

- اقربای سببی و نسبی مدیران و مدیرعامل تا درجه سوم از طبقه اول و دوم.

- هر کس که خود یا همسرش از اشخاص مذکور در بند فوق موظفاً حقوق دریافت می‌دارند.

- اشخاص مذکور در ماده 111 قانون تجارت [ 1- محجورین 2- ورشکستگان 3- مرتکبین به جنایت یا جنحه (در ایام محرومیت از حقوق اجتماعی.

52- مجمع عمومی یا رأی شرکاء

در شرکت با مسئولیت محدود هر شریک به نسبت سهمی که در شرکت دارد دارای رأی خواهد بود، مگر آنکه اساس‌نامه ترتیب دیگری مقرر داشته باشد ( ماده 107 قانون تجارت).

در شرکت با مسئولیت محدود تشریفات انعقاد مجمع و اینکه دعوت به چه صورت به عمل آید تا آثار قانونی داشته باشد دیده نمی‌شود ، بلکه آرای شرکا دارای اعتبار است و هر گونه توافقی که شرکا بنمایند و یا در اساس‌نامه بدان تعهد نمایند معتبر است.

53- هیئت نظار

در شرکت با مسئولیت محدود در صورتی که تعداد شرکا کم باشد انتخاب بازرس پیش‌بینی‌نشده، ولی هرگاه عده شرکا بیش از 12 نفر باشد تعیین هیئت نظار ( که به جای بازرس در شرکت سهامی است) ضروری است. تعداد هیئت نظار سه نفر نیا بیشتر خواهد بود، که از طرف مجمع انتخاب خواهند شد. وظیفه اولین هیئت نظار پس از انتخاب شدن آ« است که تحقیق کند تا اطمینان حاصل شود که مقررات راجع به تا دیه تمام سرمایه و تقویم سهم الشرکه های غیر نقدی به عمل آمده یا خیر . اعضای هیئت نظار باید دفاتر و صندوق و کلیه اسناد شرکت را به دقت بررسی نموده و همه‌ساله گزارشی در این خصوص به مجمع عمومی بدهند

‌‌ماده 52/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت : ورقه قرضه ورقه قابل معامله‌ای است که معرف مبلغی وام است با بهره معین که تمامی آن یا اجزاء آن در موعد یا مواعد معینی باید‌مسترد گردد. برای ورقه قرضه ممکن است علاوه بر بهره حقوق دیگری نیز شناخته شود.

54- تفاوت اوراق قرضه با اوراق مشارکت

     اوراق قرضه اسنادي است که به موجب آن ناشر متعهد می‌شود مبلغ معيني (بهره سالانه)را در فاصله‌های زمانی مشخص به دارنده پرداخت کند و اصل مبلغ را در سر رسيد بازپرداخت کند.اوراق قرضه يک ابزار بدهی درازمدت براي تأمین مالي است و با تعهدات مشخصی همراه است.دارندگان اين اوراق برخلاف صاحبان سهام عادي،ادعای مالکيت يا حق رأی در شرکت ندارند و در واقع وام‌دهندگان به ناشر هستند.آن‌ها پول خود را به ناشر قرض می‌دهند و در عوض بهره دريافت می‌کنند و در سر رسيد اصل سرمايه خود را پس می‌گیرند.

       اوراق قرضه با سر رسيد مشخص که اين متداول‌ترین اوراق قرضه است و فقط يک تاريخ سررسيد دارد. نوع ديگر ،اوراق قرضه سريالي است که تاریخ‌های سر رسيد متفاوت براي آن در نظر گرفته می‌شود.براي مثال ،تاريخ سر رسيد يک ورقه قرضه با سر رسيد مشخص 20 ساله که در سال 1372منتشرشده است ، سال 1392 است.اگر همان ورقه قرضه به صورت سريالي باشد ممکن است 20تاريخ سررسيد سالانه از 1373تا 1392داشته باشد.در هر يک از اين سر رسیدها ، نسبتی از مبلغ ورقه قرضه پرداخت می‌شود.سررسيد عاملی براي تمايز بین سند و ورقه قرضه نیز هست. به طور معمول ،سند قرضه با سررسيد دو تا ده ساله منتشر می‌شود درحالی‌که سر رسيد ورقه قرضه بيش از ده سال است.

55- ویژگی‌های اوراق قرضه

1- دارندگان اوراق قرضه در واقع بستانکار شرکت است. او به عنوان بستانکار ، حق دريافت اصل مبلغ اسمي و بهره آن را دارد و حقوق وی در سند قرارداد تعیین‌شده است. دارندگان اوراق قرضه هیچ‌گونه مالکيتي در شرکت ندارند و چيزي از بابت سود سهم – که به سهامداران پرداخت می‌شود-دريافت نمی‌کنند.

2- اوراق قرضه داراي سر رسيد مشخصي است. برخي از اوراق در يک مقطع معين زماني سر رسيد می‌شوند و برخي ديگر به تدريج سر رسيد می‌شوند.

3- معمولاً اوراق قرضه داراي ارزش اسمي مشخصي است.

4- اگر ناشر اوراق قرضه ورشکست شود دارندگان اوراق قرضه دريافت اصل و فرع سرمايه خود بر صاحبان سهام حق تقدم دارند. اگر شرکتي چند نوع اوراق قرضه منتشر کند،ترتيب اولويت آن‌ها در قرارداد مربوط ، قيد می‌شود.

5- برخي از شرکت‌ها براي ايجاد جذابيت و انگيزه بيشتر در سرمایه‌گذاران اقدام به انتشار اوراق قرضه با وثيقه می‌کنند.مثلاً ممکن است شرکت،زمين يا ساختمان خود را وثيقه اوراق قرضه قرار دهد.هر چند شرکت‌های مشهور و معتبر معمولاً اوراق قرضه بدون وثيقه منتشر می‌کنند.

6- به طور کلي دارندگان اوراق قرضه در زمينه تصمیم‌گیری شرکت حق رأی ندارند،هر چند ممکن است که دارندگان انواع خاصي از اوراق قرضه در مواردي از تصمیم‌گیریهاي شرکت (مثل انتشار و فروش اوراق قرضه‌های ديگر يا در موارد ادغام شرکت در شرکت‌های ديگر)حق رأی داشته باشند.البته ،اگر شرکتي شرايط مندرج در قرارداد اوراق قرضه را رعايت نکند ، دارندگان اوراق قرضه می‌توانند بر بسياري از فعالیت‌های شرکت اعمال قدرت کنند.

7- اگر اوراق قرضه در قالب عرضه خصوصي به خريدار فروخته شود،فقط ناشر و خريدار،طرف‌های قرارداد هستند.ولي اگر اوراق قرضه به طور عمومي به تعداد زيادي از خريداران فروخته شود،غير از طرف‌های قرارداد شخص ديگري به عنوان امين به نمايندگي از دارندگان اوراق قرضه بر اجراي تعهدات شرکت نظارت می‌کند.

‌‌ماده 58/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت : اطلاعیه انتشار اوراق قرضه باید مشتمل بر نکات زیر بوده و توسط دارندگان امضاء مجاز شرکت امضاء شده باشد :

1-    نام شرکت.

2-    موضوع شرکت.

3-    شماره و تاریخ ثبت شرکت.

4-    مرکز اصلی شرکت.

5-    مدت شرکت.

6-    مبلغ سرمایه شرکت و تصریح به این که کلیه آن پرداخت‌شده است.

7-    در صورتی که شرکت سابقاً اوراق قرضه صادر کرده است مبلغ و تعداد و تاریخ صدور آن و تضمیناتی که احتمالاً برای بازپرداخت آن در نظر گرفته شده است و هم چنین مبالغ بازپرداخت‌شده آن و در صورتی که اوراق قرضه سابق قابل تبدیل به سهام شرکت بوده باشد مقداری از آن گونه اوراق قرضه که هنوز تبدیل به سهم نشده است.

8-    در صورتی که شرکت سابقاً اوراق قرضه مؤسسه دیگری را تضمین کرده باشد مبلغ و مدت و سایر شرایط تضمین مذکور.

9-   مبلغ قرضه و مدت آن و هم چنین مبلغ اسمی هر ورقه و نرخ بهره‌ای که به قرضه تعلق می‌گیرد و ترتیب محاسبه آن و ذکر سایر حقوقی که احتمالاً برای اوراق قرضه در نظر گرفته شده است و هم چنین موعد یا مواعد و شرایط بازپرداخت اصل و پرداخت بهره و غیره و در صورتی که اوراق قرضه قابل بازخرید باشد شرایط و ترتیب بازخرید.

10-      تضمیناتی که احتمالاً برای اوراق قرضه در نظر گرفته شده است.

11-      اگر اوراق قرضه قابل تعویض با سهام شرکت یا قابل تبدیل به سهام شرکت باشد مهلت و سایر شرایط تعویض یا تبدیل.

12-      خلاصه گزارش وضع مالی شرکت و خلاصه ترازنامه آخرین سال مالی آن که به تصویب مجمع عمومی صاحبان سهام رسیده است.

به طور خلاصه ؛ 1- هیئت‌مدیره پیشنهاد فروش اوراق قرضه را می‌دهد. 2- بازرسان پیشنهاد را تأیید می‌کنند. 3- مورد در مجمع عمومی مطرح می‌شود.

56- اوراق مشارکت

پس از پيروزي انقلاب و اجرای عمليات بانکداری اسلامي و به تبع آن ممنوعيت بهره در اقتصاد به دلايل شرعی و مبنای فقه اسلامي، انتشار و دادوستد اوراق قرضه متوقف شد.اما وجود ابزار ديگري در بازار مالي کشور که عملکردی مشابه اوراق قرضه داشته باشد و بتواند جايگزين آن گردد و در کنترل حجم نقدینگی و مهم‌تر از آن در تأمین مالي طرح‌های زیربنایی و همچنين طرح‌های توليدي و خدماتی از منابع مالي بخش خصوص جامعه موثر باشد ،ضروری به نظر می‌رسید.

بنابراين در پی مطالعات نسبتاً گسترده سازمان برنامه و بودجه ،سازمان بورس اوراق بهادار تهران ،بانک مرکزی ،وزارت مسکن و شهرسازی ،در برنامه دوم توسعه اقتصادي،اجتماعي و فرهنگي کشور(1378-1374)مسئله استقراض عمومي از طريق انتشار اوراق بهادار به عنوان يک سياست مالي مطرح شد.در سیاست‌های کلي برنامه ،انتشار اوراق مشارکت ،اوراق سرمایه‌گذاری و اوراق مشارکت کوتاه مدت به عنوان يکي از روش‌های کارآمد سیاست‌های پولی و مالي مد نظر قرار گرفت.در طول سال‌های برنامه ، موارد استفاده از اوراق مشارکت گسترش يافت و اموری چون اجرای طرح‌های بزرگ ساختمانی و تأمین مالي طرح‌های توسعه مؤسسات عمومي و خصوصي به اوراق مشارکت مسکن اضافه شد.

بر اساس قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب مهرماه 1376،اوراق مشارکت ،اوراق بهاداری است که با مجوز قانونی خاص يا مجوز بانک مرکزي ،براي تأمین بخشي از منابع مالي مورد نیاز به منظور ايجاد ،تکميل و توسعه طرح‌های عمراني –انتفاعی دولت مندرج در قوانين بودجه سالانه کشور يا براي تأمین منابع مالي منظور ايجاد ،تکميل و توسعه طرح‌های سودآور توليدي ، ساختماني و خدماتي شامل منابع مالي لازم براي تهيه مواد اوليه مورد نياز واحد توليدي، توسط دولت،شرکت‌های دولتي،شهرداری‌ها و مؤسسات و نهادهاي عمومي غیردولتی و مؤسسات عام‌المنفعه و شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های مذکور،شرکت‌های سهامی عام و خاص و شرکت‌های تعاوني توليد منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذاراني که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های یادشده را دارند از طريق عرضه عمومي واگذار می‌گردد.

به اوراق مشارکت سود ثابتی به طور علی‌الحساب تعلق می‌گیرد که در مقاطعی از سال پرداخت می‌شود .سود قطعی اوراق هم،در سر رسيد و از محل سود طرح مورد مشارکت و به تناسب قیمت اسمي و مدت زمان سرمایه‌گذاری در اوراق، تعيين و به دارندگان اوراق مشارکت پرداخت می‌گردد . چنانچه سود طرح، کمتر از سود علی‌الحساب پرداخت‌شده باشد يا طرح زیان ده باشد، دستگاه صادر کننده اوراق مسئول آن است و سود علی‌الحساب پرداخت‌شده، قابل تعديل يا استرداد نيست . صادرکنندگان اوراق، متعهد پرداخت سود علی‌الحساب در مواعد مقرر و بازپرداخت اصل مبلغ اوراق در سررسيد و سود قطعی آن در فاصله زمانی پنج ماه بعد از سررسيد هستند. اين تعهدات، در مورد اوراق مشارکت طرح‌های عمرانی اعم از آن که دولت و يا يکي از دستگاه‌های اجرايی مجری آن باشند توسط دولت تعهد و تضمين می‌شود و در مورد اوراق مشارکت منتشرشده توسط دستگاه‌های عمومی) به استثنای طرح‌های عمرانی ( يا خصوصی، شخص حقوقی ديگري با عنوان ضامن، تعهدات ناشر را تضمين می‌کند. در مورد اوراق مشارکت بانک مرکزی جمهوري اسلامي ايران، اين بانک پرداخت اصل و سودهاي متعلقه را در سررسيد مقرر، از طريق بانک‌های عامل تضمين می‌کند.

57- ویژگی‌های اوراق مشارکت به عنوان يکي از ابزارهاي مهم تأمین مالي.

1- اوراق با نام يا بی‌نام است،

2- قيمت اسمي مشخصي دارد،

3- سررسيد آن مشخص است و به عبارتي مدت معين دارد،

4- بازپرداخت اصل اوراق در سررسيد و پرداخت سود علی‌الحساب آن در مقاطع معين توسط ناشر، تضمين شده است،

5- خريد و فروش اوراق از طريق شعب منتخب بانک عامل يا از طريق بورس اوراق بهادار(در صورت پذيرش) مجاز است،

6- دارندگان اوراق به نسبت قيمت اسمي و مدت زمان مشارکت در سود حاصل از اجراي طرح‌های مربوط، سهيم هستند،

7- هر ورقه نشان‌دهنده ميزان قدرالسهم دارنده آن در طرح مورد سرمایه‌گذاری است،

8- با فروش اوراق مشارکت رابطه وکيل و موکل بين ناشر و خريدار اوراق محقق می‌شود )در واقع ناشر به وکالت از طرف خريداران اوراق می‌تواند نسبت به مصرف وجوه حاصل از فروش اوراق به منظور اجراي طرح و خريد و فروش هرگونه کالا، خدمت و دارايي مربوط به طرح اقدام نمايد انتقال اوراق به رابطه وکالت خدشه وارد نمی‌کند و اين رابطه تا سررسيد اوراق بين ناشر و دارندگان اوراق نافذ و معتبر است،

9- اوراق مشارکت به عنوان وثيقه طرف‌های معامله در قراردادهاي مربوط به وزارت خانه‌ها، مؤسسات و شرکت‌های دولتي، شهرداری‌ها و ساير دستگاه‌های اجرايي پذيرفته می‌شود.

از مقررات موجود درباره اوراق مشارکت و به ويژه قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت چنين می‌توان نتيجه گرفت که اين اوراق ابزار مالي جديدي براي جذب پس‌اندازها و تجهيز منابع مالي و جلب مشارکت مردم در تأمین مالي طرح‌های عمراني و زيربنايي دولتي و طرح‌های سودآور توليدي، ساختماني و خدماتي شرکت‌های دولتي شهرداری‌ها و مؤسسات و نهادهاي عمومي غيردولتي و شرکت‌های وابسته به آن‌ها و همچنين شرکت‌های سهامي عام و خاص و شرکت‌های تعاوني توليدي است.

58- سه ارگان برای پیشبرد اهداف شرکت‌های سهامی وجود دارد :

1- ارگان تصمیم‌گیرنده.  2- ارگان اداره‌کننده.  3- ارگان کنترل‌کننده.

59- مقررات مشترک مجامع عموی و عادی و فوق‌العاده(6 مورد) :

1- دعوت مجامع  2- نحوه شرکت در مجامع عمومی 3- انتخاب هیئت‌رئیسه 4- نحوه اخذ رأی  5- محدودیت اختیارات مجامع عمومی  6- حق کسب اطلاع سهامداران.

‌ماده 56/ ق/تجارت : از پانزده روز قبل از انعقاد مجمع عمومي هر صاحب سهم مي‌تواند در مركز شركت به صورت حساب و صورت اسامي صاحبان سهام مراجعه كرده و از بيلان كه متضمن خلاصه صورت حساب شركت است و از راپورت مفتشين سواد(رونوشت) بگيرد.

شرکت سهامی سه رکن اصلی دارد، رکن تصمیم‌گیرنده، که مجامع عمومی شرکت هستند. رکن اداره‌کننده که شامل هیئت‌مدیره است. رکن نظارت‌کننده که همان بازرسان شرکت می‌باشند.

مجامع عمومی به ترتیب عبارت‌اند از :

مجمع عمومی مؤسس، مجمع عمومی عادی، مجمع عمومی فوق‌العاده (ماده 73 لایحه قانونی 1347).

مجمع عمومی فوق‌العاده: مجمعی است که برای تغییر اساس‌نامه و امور دیگری که قانون‌گذار بر عهده‌شان گذاشته تشکیل می‌شوند.[1]

60- ترکیب مجمع عمومی فوق‌العاده

کلیه دارندگان سهام – حتی اگر یک سهم داشته باشند  - حق شرکت در مجمع عمومی فوق‌العاده را دارند. فرقی نمی‌کند که سهام آن‌ها با نام یا بی‌نام، ممتاز یا عادی باشد.

حضور نماینده و یا وکیل اشخاص حقیقی و حقوقی به منزله حضور سهامدار است (ماده 102 لایحه قانونی 1347). فقط سهامدارانی حق ورود به مجمع را دارند که با مراجعه به شرکت ورقه ورود به جلسه را دریافت کرده باشند (ماده 99 لایحه قانونی 1347).

61- تشکیل مجمع عمومی فوق‌العاده

الف- دعوت از مجمع عمومی فوق‌العاده. بر خلاف مجمع عمومی عادی که دعوت‌کننده تشکیل جلسه مشخص است در مجمع عمومی فوق‌العاده دعوت‌کننده مجمع مشخص نیست. فقط در مورد انحلال شرکت بر اثر زیان وارده موضوع ماده 141 لایحه قانونی 1347 قانون هیئت‌مدیره را مکلف به دعوت از مجمع عمومی فوق‌العاده کرده است.

روش دعوت مجمع به وسیله نشر آگهی است. فاصله بین نشر آگهی و تشکیل مجمع حداقل ده و حداکثر چهل روز خواهد بود. در این آگهی باید دستور جلسه، تاریخ و محل تشکیل مجمع قید شود. فقط سهامدارانی حق ورود به مجمع را دارند که ورقه ورود به جلسه را دریافت کرده باشند( مواد97 الی 100 لایحه قانونی).

‌ب- برگزاری جلسات مجمع.

1. هیئت‌رئیسه. مرکب از رئیس، یک منشی و دو ناظر است به جز منشی باید بقیه از بین سهامداران انتخاب شوند. در صورت عدم پیش‌بینی در اساس‌نامه ریاست مجمع با رئیس هیئت‌مدیره است. (ماده 101 لایحه قانونی 1347).

2. صورت‌جلسه. از مذاکرات و تصمیمات مجمع ترتیب داده می‌شود و به امضای هیئت‌رئیسه می‌رسد(ماده 105 لایحه قانونی 1347).

3. حد نصاب جلسه. در دعوت اول با حضور بیش از نصف سهامداران حاصل می‌شود. در صورت به حد نصاب نرسیدن، مجمع دوم با حضور بیش از یک سوم سهامداران که حق رأی دارند، رسمیت می‌یابد (ماده 84 لایحه قانونی 1347).

4.اکثریت لازم برای اتخاذ تصمیم. تصمیمات مجمع عمومی فوق‌العاده همواره به اکثریت دو سوم آرای حاضر در جلسه رسمی معتبر خواهد بود. (ماده 85 لایحه قانونی 1347).

5. شیوه اخذ رأی. در مجامع معمولاً با ورقه است، اما می‌شود از روش‌های دیگری هم استفاده کرد. اگر سهامدار ورقه‌ای خود را به طور سفید تحویل دهد؛ ورقه مزبور جزو آراء، در نظر گرفته نخواهد شد.[3]

6. اعلام تنفس. زمانی است که درباره تمام موضوعات دستور مجمع اخذ تصمیم نشود، و هیئت‌رئیسه با تصویب مجمع اعلام تنفس می‌کند.

تمدید جلسه، جلسه جدید نیست و حد نصاب جلسه دوم همان حد نصاب جلسه اول است (ماده 104 لایحه قانونی 1347).

62- وظایف و اختیارات مجمع فوق‌العاده

هر گونه تغییر در مواد اساس‌نامه یا در سرمایه شرکت یا انحلال شرکت قبل از موعد منحصراً در صلاحیت مجمع عمومی فوق‌العاده است. (ماده 83 لایحه قانونی 1347). چه تغییر در اساس‌نامه جزیی باشد (مانند تغییر نشانی شرکت) و یا اساسی باشد (مانند تغییر موضوع شرکت) فقط در صلاحیت مجمع عمومی فوق‌العاده است.

این مجمع نمی‌تواند اختیارات خود را به مجمع عمومی و یا هیئت‌مدیره تفویض کند. البته اگر در اساس‌نامه پیش‌بینی‌نشده باشد که هیئت‌مدیره می‌تواند چنین تغییری در اساس‌نامه بدهد. (ماده 40 لایحه قانونی 1347).

63- محدودیت تغییر اساس‌نامه

هیچ مجمعی نمی‌تواند تابعیت شرکت را تغییر دهد یا بر تعهد سهامداران بیفزاید و یا به حقوق فردی صاحبان سهام خدشه وارد کند.

همچنین مجمع عمومی فوق‌العاده نمی‌تواند تصمیماتی اتخاذ کند که در صلاحیت مجمع عمومی عادی یا نهاد‌های دیگر شرکت است.

خلاصه(افزایش سرمایه- کاهش سرمایه- تغییرات اساس‌نامه-انحلال شرکت قبل از موعد و یا تغییر نوع شرکت)

ماده 83 - هر گونه تغییر در مواد اساس‌نامه یا در سرمایه شرکت یا انحلال شرکت قبل از موعد منحصراً در صلاحیت مجمع عمومی فوق‌العاده است).

64- چگونگی افزایش سرمایه شرکت(4 مورد)

الف- از طریق پرداخت مبلغ اسمی سهم به نقد.

ب- به وسیله تبدیل سود تقسیم‌نشده یا اندوخته یا عواید حاصله از اضافه ارزش سهام به سرمایه شرکت.

ج- تبدیل مطالبات نقدی حال شده اشخاص از شرکت به سهام جدید.

د- تبدیل اوراق قرضه به سهام.

 65- چگونگی کاهش سرمایه شرکت(4 مورد)

1-    به علت زیان‌های وارده به شرکت(1- تقلیل تعداد سهام شرکت 2-تقلیل قیمت اسمی سهام).

2-    کاهش سرمایه به علت زیاد بودن دارایی شرکت.

3-    آیا کاهش سرمایه از طریق خرید سهام شرکت به وسیله خود شرکت امکان‌پذیر است یا خیر ؟

 

66- چگونگی تغییرات در اساس‌نامه شرکت(2 مورد)

الف- غیر قابل‌تغییر بودن تابعیت شرکت(تشکیل شرکت در ایران-مرکز اصلی شرکت در ایران باشد)

ب- منع افزایش تعهدات صاحبان سهام.

محدودیت‌های مجمع عمومی در تغییر اساس‌نامه(3 مورد)

الف) تغییر در حقوق بعضی از سهام‌داران(تبصره 2 ماده 24 لایحه قانونی 1347)

ب) تغییرات ممنوع(دو مورد)

1. افزایش تعهدات سهام‌داران. در قسمت اخیر ماده 94 لایحه قانونی 1347 مقررشده است

2. تغییر تابعیت شرکت. در راستای راه حل(قانون تجارت 1311و قسمت اخیر ماده 74)، ماده 94 لایحه قانونی 1347 مقرر کرده است که هیچ مجمع عمومی ای نمی‌تواند تابعیت شرکت را تغییر بدهد.

3. تغییراتی که به حقوق فردی سهام‌دار لطمه وارد می‌کند.

67- شرکت‌های سهامی به دلایل زیر منحل می‌شوند :

·         1- وقتی که شرکت موضوعی را که برای آن تشکیل‌شده است انجام داده یا انجام آن غیرممکن است

·         2- در صورتی که شرکت برای مدت معین – تشکیل گردیده و آن مدت منقضی شده باشد مگر آنکه مدت قبل از انقضاء تمدیدشده باشد

·         3- در صورت ورشکستگی

·         4- در هر موقع که مجمع عمومی فوق‌العاده صاحبان سهام به هر علتی رأی به انحلال دهند

·         5- در صورت صدور حکم قطعی دادگاه

68- تغییر نوع شرکت در صلاحیت چه مقامی است ؟ در صلاحیت مجمع عمومی فوق‌العاده  و به شرح زیر :

1- تبدیل شرکت سهامی خاص به سهامی عام.

2- تبدیل شرکت سهامی به انواع شرکت‌های دیگر.

اشخاص ذیل نمی‌توانند به مدیریت شرکت انتخاب شوند :

1- محجورین(ماده 210 تا 213 و 1214/ قانون مدنی و مواد 85 و 86 ق/امور حسبی).

2- ورشکستگان(ماده 423/ق/ تجارت)

3- محکومین جزایی

4- شاغلین(اصل 141/ق/ اساسی)و بند 3 ماده 15 قانون دفاتر اسناد رسمی و کانون سردفتران و دفتر یاران مصوب 25 تیرماه سال 1354).

69- اختیارات مدیران شرکت

‌‌ماده 118/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت : جز درباره موضوعاتی که به موجب مقررات این قانون اخذ تصمیم و اقدام درباره آن‌ها در صلاحیت خاص مجامع عمومی است مدیران شرکت دارای کلیه اختیارات لازم برای اداره امور شرکت می‌باشند مشروط بر آن که تصمیمات و اقدامات آن‌ها در حدود موضوع شرکت باشد. محدود کردن اختیارات مدیران در اساس‌نامه یا به موجب تصمیمات مجامع عمومی فقط از لحاظ روابط بین مدیران و صاحبان سهام معتبر بوده و در مقابل اشخاص ثالث باطل و کان‌لم‌یکن است.

مدیران دارای اختیارات تام راجع به کلیه امور شرکت می‌باشند از جمله ؛

1- انجام عملیات شرکت.

2-    تعیین و انتخاب و عزل نماینده و وکیل یا حق وکالت در توکیل.

3-    نمایندگی شرکت نزد اشخاص و ادارات و دادگاه‌های حقوقی و جزایی در کلیه مراحل قانونی و نزد مقامات رسمی و شخصیت‌های حقوقی و بانک‌ها.

4-    اقدام به هر گونه معاملات منقول و غیرمنقول.

5-    انعقاد هر گونه قرارداد اجاره، رهن دارایی شرکت و قبول رهن مشتریان.

6-    قبول و دادن ضمانت و تضمین.

7-    رجوع به داوری و سازش اقدام به عقد هرگونه قرارداد و موافقت‌نامه.

8-    دریافت هر مبلغ و مطالبات و اسناد و مدارک و دریافت هر گونه اموال منقول و غیرمنقول و پرداخت هر مبلغ دریافت قرضه از بانک‌ها و مؤسسات و اشخاص.

9-    دادن هر گونه رسید و مفاصاً حساب،بحث و مذاکره و حل و فصل و صلح در هر گونه مسائل مربوط به شرکت.

10- تعیین هزینه‌های شرکت و کنترل آن.

11- باز کردن یا بستن حساب جاری یا هر حساب دیگری در بانک‌ها و مؤسسات صرافی و تجارتی و استفاده از آن و انتقال و بستن آن‌ها.

12- کشیدن و امضا و ظهرنویسی چک‌ها و بروات و سفته‌ها(اوراق بهادار و اسناد قابل معامله) و دریافت وجه آن‌ها.

13- قبول و استفاده از اعتبارات و ضمانت‌نامه‌های بانکی و تجارتی و تصفیه آن‌ها.

14- تعیین و عزل وکیل و نماینده تجاری و عامل و کارشناس و داور و داور سازش.

15- استخدام متخصص و بکار گماردن کارگران و تعیین حقوق و حق‌الزحمه و مزد آنان.

16- تشکیل و تأسیس شعب نمایندگی برای انجام امور تجارتی و فنی شرکت.

17- انجام تشریفات گمرگی.

18- انجام امور پستی و تلگرافی.

70- الزامات قانونی مدیران(8 مورد)

1- هیئت‌مدیره مکلف است در اولین جلسه یک رئیس و نایب‌رئیس را انتخاب که مدت انتخاب آنان نباید بیشتر از مدت عضویت آن در هیئت‌مدیره باشد و از 2 سال متجاوز نباشد و انتخاب مجدد انا بلامانع و هیئت‌مدیره در ر موقع می‌تواند رئیس و نایب‌رئیس هیئت‌مدیره را از سمت‌های مذکور عزل نماید. تبصره 2 ماده 119 ل.ق)

2- رئیس هیئت رئیس علاوه بر دعوت و اداره جلسات هیئت‌مدیره مکلف است مجامع عمومی سهامداران(اعم از عادی و فوق‌العاده و مجمع خاص) در موارد زیر که هیئت‌مدیره ملزم به دعوت آن‌ها است دعوت نماید(م.ع.عادی سالیانه شرکت-دعوت مجمع عموی عادی یا فوق‌العاده بنا به درخواست سهامدارنی که اقلاً5/1 سهام شرکت را مالک می‌باشند-دعوت مجمع عمومی عادی به طور فوق‌العاده در مواقع مقتضی-دعوت مجمع عموی فوق‌العاده در موارد تغییر در اساس‌نامه کاهش و افزایش سرمایه شرکت انحلال شرکت قبل از موعد یا تغییر نوع شرکت، زیان‌های وارده به شرکت حداقل به میزان نصف سرمایه شرکت-مجامع عموی توسط رئیس هیئت‌مدیره و در غیاب او توسط جانشین او افتتاح گردید(مواد 83-91-95-101-102-138-141-12 ل.ق).

3- اعلام جلسه رئیس هیئت‌مدیره در مواردی که مجمع عموی(عادی و فوق‌العاده)نتواند تصمیم بگیرد(م/104/ل.ق)

4- ارسال یک نسخه از صورت‌جلسه مجمع عموی یا هیئت‌مدیره یا توسط رئیس هیئت مذکور(انتخاب مدیران و بازرس یا بازرسان- تصویب ترازنامه- کاش یا افزایش سرمایه و هر نوع تغییرات در اساس‌نامه-انحلال شرکت و نحوه تصفیه آن).

5- برای تشکیل جلسات هیئت‌مدیره حضور بیش از نصف هیئت‌مدیره الزامی است.

6- هیئت‌مدیره باید لااقل هر 6 ما یک رتبه خلاصه صورت دارایی و قروض شرکت را تنظیم و به بازرسان بدهد.

7- برای هر یک از جلسات هیئت‌مدیره صورت‌جلسه‌ی تنظیم و حداقل به امضای اکثریت مدیران حاضر در جلسه برسد.

8- پیشنهاد هیئت‌مدیره در مورد افزایش یا کاهش سرمایه باید متضمن توجیه لزوم افزایش یا کاهش سرمایه و شامل گزارشی در امور شرکت باشد.

‌‌ماده 270/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت : هرگاه مقررات قانونی در مورد تشکیل شرکت سهامی یا عملیات آن یا تصمیماتی که توسط هر یک از ارکان شرکت اتخاذ می‌گردد رعایت نشود بر حسب مورد بنا به درخواست هر ذینفع بطلان شرکت یا عملیات یا تصمیمات مذکور به حکم دادگاه اعلام
خواهد شد لیکن مؤسسین و مدیران و بازرسان و صاحبان سهام شرکت نمی‌توانند در مقابل
اشخاص ثالث به این بطلان استناد نمایند.

71- مسئولیت جزایی مدیران(9مورد)

1- عدم دعوت مجمع و عدم تنظیم اسناد(ماده 254 ق/اصلاحی و 232).

2- عدم تنظیم صورت حاضرین در مجمع(تجویز ماده 255 اصلاحی و 99)

3- جلوگیری از حضور سهامدار در مجامع عمومی و عدم رعایت حق رأی(مستنبط از موا253 و 257 ناظر به ماده 255 لایحه اصلاحی).

4- تقسیم سود موهوم(مستفاد از بندهای 1 و 2 ماده 258ق. اصلاحی).

5- استفاده خلاف از اموال و اعتبارات شرکت) بند 3 و 4 ماده 258 ل. اصلاحی).

6- سلب حق تقدم به هنگام افزایش سرمایه و دادن اطلاعات نادرست(برابر بند 1 مواد262 و 263 لایحه اصلاحی).

7- عدم رعایت مقررات راجع به کاهش سرمایه(طبق  ماده 264 ل.اصلاحی)

8- از میان رفتن بیش از نصف سرمایه(ماده 265 ل.اصلاحی).

9- ورشکستگی شرکت(ماده 551/ق/تجارت)

‌‌ماده 143/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت  : در باره مسئولیت فردی و تضامنی مدیران پیش‌بینی نموده است « در صورتی که شرکت ورشکسته شود یا پس از انحلال معلوم شود که دارایی شرکت برای تا دیه دیون آن کافی نیست دادگاه صلاحیتدار‌می‌تواند به تقاضای هر ذینفع هر یک از مدیران و یا مدیرعامل را که ورشکستگی شرکت یا کافی نبودن دارایی شرکت به نحوی از انحاء معلول تخلفات او بوده است منفرداً یا متضامناً به تا دیه آن قسمت از دیونی که پرداخت آن از دارایی شرکت ممکن نیست محکوم نماید ».

‌‌ماده 129/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت : اعضاء هیئت‌مدیره و مدیرعامل شرکت و هم چنین مؤسسات و شرکت‌هایی که اعضای هیئت‌مدیره و یا مدیرعامل شرکت شریک یا عضو هیئت‌مدیره یا مدیرعامل آن‌ها باشند نمی‌توانند بدون اجازه هیئت‌مدیره در معاملاتی که با شرکت یا به حساب شرکت
می‌شود به طور مستقیم یا غیرمستقیم طرف معامله واقع و یا سهیم شوند و در صورت
اجازه نیز هیئت‌مدیره مکلف است بازرس شرکت را از معامله‌ای که اجازه آن داده‌شده بلافاصله مطلع نماید و گزارش آن را به اولین مجمع عمومی عادی صاحبان سهام بدهد
و بازرس نیز مکلف است ضمن گزارش خاصی حاوی جزئیات معامله نظر خود را درباره چنین
معامله‌ای به همان مجمع تقدیم کند. عضو هیئت‌مدیره یا مدیرعامل ذینفع در معامله
در جلسه هیئت‌مدیره و نیز در مجمع عمومی عادی هنگام اخذ تصمیم نسبت به معامله
مذکور در حق رأی نخواهد داشت.

‌‌ماده 132/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت : مدیرعامل شرکت و اعضاء هیئت‌مدیره به استثناء اشخاص حقوقی حق ندارند هیچ‌گونه وام یا اعتبار از شرکت تحصیل نمایند و شرکت نمی‌تواند دیون آنان را تضمین یا تعهد کند. این‌گونه عملیات به خودی خود باطل است. در مورد بانک‌ها و شرکت‌های
مالی و اعتباری معاملات مذکور در این ماده به شرط آن که تحت قیود و شرایط عادی و
جاری انجام گیرد معتبر خواهد بود. ممنوعیت مذکور در این ماده شامل اشخاصی نیز
که به نمایندگی شخص حقوقی عضو هیئت‌مدیره در جلسات هیئت‌مدیره شرکت می‌کنند و هم
چنین شامل همسر و پدر و مادر و اجداد و اولاد و اولاد ‌اولاد و برادر و خواهر اشخاص
مذکور در این ماده است.

‌‌ماده 133/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت : مدیران و مدیرعامل نمی‌توانند معاملاتی نظیر معاملات شرکت که متضمن رقابت با عملیات شرکت باشد انجام دهند. هر مدیری که از مقررات این ماده تخلف کند و تخلف او موجب ضرر شرکت گردد مسئول جبران آن خواهد بود. منظور از ضرر در این ماده اعم است از ورود خسارت یا تفویت منفعت.

‌‌ماده 106/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت  : در مواردی که تصمیمات مجمع عمومی متضمن یکی از امور ذیل باشد یک نسخه از صورت‌جلسه مجمع باید به جهت ثبت به مرجع شرکت‌ها ارسال گردد :

1- انتخاب مدیران و بازرس یا بازرسان.

2- تصویب ترازنامه.

3- کاهش یا افزایش سرمایه و هر نوع تغییر در اساس‌نامه.

4- انحلال شرکت و نحوه تصفیه آن.

نکته : وقتی که می‌گوییم مجمع عمومی مؤسس هنوز شرکتی وجود ندارد و فعالیتی صورت نگرفته است.

مسئولیت مدنی مدیران ص174

‌‌ماده 270/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت : هرگاه مقررات قانونی در مورد تشکیل شرکت سهامی یا عملیات آن یا تصمیماتی که توسط هر یک از ارکان شرکت اتخاذ می‌گردد رعایت نشود بر حسب مورد بنا به درخواست هر ذینفع بطلان شرکت یا عملیات یا تصمیمات مذکور به حکم دادگاه اعلام خواهد شد لیکن مؤسسین و مدیران و بازرسان و صاحبان سهام شرکت نمی‌توانند در مقابل اشخاص ثالث به این بطلان استناد نمایند.

‌‌ماده 273/ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت : در صورت صدور حکم قطعی بر بطلان شرکت یا بطلان عملیات یا تصمیمات شرکت کسانی که مسئول بطلان هستند متضامناً مسئول خساراتی خواهند بود که از آن بطلان به صاحبان سهام و اشخاص ثالث متوجه شده است.

72- مسئولیت مدیران

ماده/142/ل/ق/اص/ ق/ تجارت‌ : مدیران و مدیرعامل شرکت در مقابل شرکت و اشخاص ثالث نسبت به تخلف از مقررات قانونی یا اساس‌نامه شرکت و یا مصوبات مجمع عمومی بر حسب مورد منفرداً یا
مشترکاً مسئول می‌باشند و دادگاه حدود مسئولیت هر یک را برای جبران خسارت تعیین
خواهد نمود.

ماده/143/ل/ق/اص/ ق/ تجارت‌ : در صورتی که شرکت ورشکسته شود یا پس از انحلال معلوم شود که دارایی شرکت برای تا دیه دیون آن کافی نیست دادگاه صلاحیتدار‌می‌تواند به تقاضای هر ذینفع
هر یک از مدیران و یا مدیرعامل را که ورشکستگی شرکت یا کافی نبودن دارایی شرکت به
نحوی از انحاء معلول تخلفات او بوده است منفرداً یا متضامناً به تا دیه آن قسمت از
دیونی که پرداخت آن از دارایی شرکت ممکن نیست محکوم نماید.

73- ارگان کنترل‌کننده شرکت

الف- انتخاب و عزل بازرس یا بازرسان(بند3 ماده 20 و بند 3 ماده74 و ماده 145 ل.اص.ق.ت)

‌ماده 20 - برای تأسیس و ثبت شرکت‌های سهامی خاص فقط تسلیم اظهارنامه به ضمیمه
مدارک زیر به مرجع ثبت شرکت‌ها کافی خواهد بود :

1- اساس‌نامه شرکت که باید به امضاء کلیه سهامداران رسیده باشد.

2- اظهارنامه مشعر بر تعهد کلیه سهام و گواهی‌نامه بانکی حاکی از تا دیه قسمت نقدی
آن که نباید کمتر از سی و پنج درصد کل سهام باشد.‌ اظهارنامه مذکور باید به امضای
کلیه سهامداران رسیده باشد. هرگاه تمام یا قسمتی از سرمایه به صورت غیر نقد باشد
باید تمام آن تا دیه گردیده و صورت‌ تقویم آن به تفکیک در اظهارنامه منعکس شده باشد
و در صورتی که سهام ممتازه وجود داشته باشد باید شرح امتیازات و موجبات آن در
اظهارنامه منعکس شده باشد.

3- انتخاب اولین مدیران و بازرس یا بازرسان شرکت که باید در صورت‌جلسه‌ای قید و به
امضای کلیه سهامداران رسیده باشد.

4- قبول سمت مدیریت و بازرسی با رعایت به قسمت اخیر ماده 17.

5- ذکر نام روزنامه کثیرالانتشاری که هر گونه آگهی راجع به شرکت تا تشکیل اولین
مجمع عمومی عادی در آن منتشر خواهد شد.

‌تبصره - سایر قیود و شرایطی که در این قانون برای تشکیل و ثبت شرکت‌های سهامی عام
مقرر است در مورد شرکت‌های سهامی خاص‌لازم‌الرعایه نخواهد بود.

‌74- وظایف مجمع عمومی مؤسس به قرار زیر است(ماده 74)

1- رسیدگی به گزارش مؤسسین و تصویب آن و هم چنین احراز پذیره‌نویسی کلیه سهام
شرکت و تا دیه مبالغ لازم.

2- تصویب طرح اساس‌نامه شرکت و در صورت لزوم اصلاح آن.

3- انتخاب اولین مدیران و بازرس یا بازرسان شرکت.

4- تعیین روزنامه کثیرالانتشاری که هر گونه دعوت و اطلاعیه بعدی برای سهامداران
تا تشکیل اولین مجمع عمومی عادی در آن منتشر خواهد شد.

‌تبصره - گزارش مؤسسین باید حداقل پنج روز قبل از تشکیل مجمع عمومی مؤسس در محلی
که در آگهی دعوت مجمع تعیین‌شده است برای مراجعه پذیره‌نویسان سهام آماده باشد.

‌ماده 145 - انتخاب اولین بازرس یا بازرسان شرکت‌های سهامی عام در مجمع عمومی مؤسس
و انتخاب اولین بازرس یا بازرسان شرکت‌های سهامی خاص طبق ماده 20 این قانون به عمل
خواهد آمد.

75- شرایط لازم برای بازرسان شرکت‌های سهامی عام

1- داشتن حسن شهرت و نداشتن پیشینه کیفری موثر.  2- داشتن درجه لیسانس یا بالاتر در یکی از رشته‌های متناسب با وظایف و مسئولیت‌های بازرسی به تشخیص کمسیون(گروه) مذکور در ماده 2. 3- داشتن حداقل 5 سال تجربه متناسب با وظایف و مسئولیت‌های بازرسی به تشخیص کمسیون مذکور در ماده 2  4- عدم اشتغال به نمایندگی در مجلس.  5- عدم اشتغال به طور تمام وقت در مؤسسات وابسته به دولت و شهرداری‌ها و مؤسسات وابسته به آن‌ها.

ب- وظایف بازرس یا بازرسان(ماده/148/ ل/ق/اص/ق/ تجارت‌)

1- اظهارنظر بازرسان در درستی حساب‌های شرکت.    2- کنترل اطلاعات داده‌شده.    3- رعایت تساوی حقوق سهامداران.    4- سایر وظایف بازرسان.

‌ماده 148 - بازرس یا بازرسان علاوه بر وظایفی که در سایر مواد این قانون برای
آنان مقررشده است مکلف‌اند درباره صحت و درستی صورت دارایی و صورت حساب دوره عملکرد
و حساب سود و زیان و ترازنامه‌ای که مدیران برای تسلیم به مجمع عمومی تهیه می‌کنند
و هم چنین درباره صحت مطالب و اطلاعاتی که مدیران در اختیار مجامع عمومی
گذاشته‌اند اظهارنظر کنند. بازرسان باید اطمینان حاصل نمایند که حقوق صاحبان سهام
در حدودی که قانون و اساس‌نامه شرکت تعیین کرده است به طور یکسان رعایت شده باشد و
در صورتی که مدیران اطلاعاتی برخلاف حقیقت در اختیار صاحبان سهام قرار دهند
بازرسان مکلف‌اند که مجمع عمومی را از آن آگاه سازند.

ج- اختیار بازرس یا بازرسان(2 مورد)

1- بازرسی از اسناد و مدارک و اطلاعات مربوط به شرکت(م/149 /ل).

2-    نحوه گزارش بازرسان(تبصره م/150).

د- اهمیت گزارش بازرس یا بازرسان(خلاف/م/147 و 153/ل/ق/ت)

 

ه- مسئولیت مدنی و جزایی بازرس یا بازرسان

1- مسئولیت مدنی(م/154/ل/اص/ق/ت-ماده 270)

1-    مسئولیت جزایی(در مورد سمت بازرس م/266- در مورد گزارش خلاف حقیقت م/267- مقررات عمومی.

76- حقوق صاحبان سهام(9 مورد)

1- حق پذیره‌نویسی و دریافت سهام.

2- حق استفاده از سود قابل تقسیم و ذخایر شرکت.

3- حق تقدم در پذیره‌نویسی سهام جدید شرکت

4- حق انتقال سهام.

5-    حق تقدم در خرید سهام عرضه‌شده برای فروش.

6-    حق کسب اطلاع از حساب‌ها و وضع شرکت و عملیات مدیران.

7-    حق رأی در مجامع.

8-    حق دریافت ارزش اسمی سهام پس از انحلال و ختم تصفیه شرکت.

9-    حق اقامه دعوی بطلان و مسئولیت علیه شرکت و مدیران و بازرسان.

 

77- شرایط لازم برای بازرسان

1- داشتن حسن شهرت و عدم پیشینه کیفری  2- داشتن درجه لیسانس در رشته متناسب با وظایف. 3- داشتن حداقل 5 سال تجربه متناسب با مسئولیت‌های بازرسی به تشخیص کمسیون.  4- عدم اشتغال به نمایندگی در مجلس.  5- عدم اشتغال به طور تمام وقت در مؤسسات وابسته به دولت و شهرداری‌ها و مؤسسات وابسته به آن‌ها. 6- بازرسان تعیین‌شده در حکم بازرسان متعهد وزارت امور اقتصادی و دارایی و بورس اوراق بهادار و سایر سازمان‌های ذی‌نفع خواهد بود.

78- اشخاص زیر نمی‌توانند به سمت بازرسی شرکت سهامی انتخاب شوند(ماده 147 ل/ق/اص/ق/ تجارت‌)

1- اشخاص مذکور در ماده 111 این قانون.

2- مدیران و مدیرعامل شرکت.

3- اقرباء و نسبی مدیران و مدیرعامل تا درجه سوم از طبقه اول و دوم.

4- هرکس که خود یا همسرش از اشخاص مذکور در بند 2 موظفاً حقوق دریافت می‌دارد.

اظهارنظر بازرسان در مورد دو چیز است :

الف- اظهارنظر در باره صحت مطالب و اطلاعاتی که مدیران در اختیار مجامع عمومی گذاشته‌اند.

ب- آگاه ساختن مجمع عمومی از اخبار بر خلاف حقیقی است که مدیران در اختیار سهامداران قرارداده‌اند.

79- وظایف بازرس یا بازرسان

1- اظهارنظر بازرسان در صحت و درستی حساب‌های شرکت.

2- کنترل اطلاعات داده‌شده توسط مدیران به مجامع و سهامداران.

3- رعایت تساوی حقوق سهامداران.

4-    سایر وظایف بازرسان.

 

80- اشخاصي که به موجب نسب ارث مي‌برند(ماده/862/ق/مدنی)

1- پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد.

2- اجداد و برادر و خواهر و اولاد آن‌ها.

3- اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولاد آن‌ها.

81- ترتیب مجامع عمومی(ماده 73/ ل/ق/اص/ق/تجارت‌) 

1- مجمع عمومی مؤسس.

2- مجمع عمومی عادی.

3- مجمع عمومی فوق‌العاده.

82- وظایف مجمع عمومی مؤسس(ماده 74/ ل/ق/اص/ق/تجارت‌)

1- رسیدگی به گزارش مؤسسین و تصویب آن و هم چنین احراز پذیره‌نویسی کلیه سهام
شرکت و تا دیه مبالغ لازم.

2- تصویب طرح اساس‌نامه شرکت و در صورت لزوم اصلاح آن.

3- انتخاب اولین مدیران و بازرس یا بازرسان شرکت.

4- تعیین روزنامه کثیرالانتشاری که هر گونه دعوت و اطلاعیه بعدی برای سهامداران
تا تشکیل اولین مجمع عمومی عادی در آن منتشر خواهد شد.

‌تبصره - گزارش مؤسسین باید حداقل پنج روز قبل از تشکیل مجمع عمومی مؤسس در محلی
که در آگهی دعوت مجمع تعیین‌شده است برای مراجعه پذیره‌نویسان سهام آماده باشد.

 

83- رعایت تساوی حقوق سهامداران از جمله ؛ (9 مورد)

1- حق پذیره‌نویس و دریافت سهام.

2- حق استفاده از سود قابل تقسیم و ذخایر شرکت.

3- حق تقدم در پذیره‌نویس سهام جدید شرکت.

4- حق انتقال سهام.

5-    حق تقدم در خرید سهام عرضه‌شده برای فروش.

6- حق کسب اطلاع از حساب‌ها وضع شرکت و عملیات مدیران.

7- حق رأی در مجامع.

8- حق دریافت ارزش اسمی سهام پس از انحلال و ختم تصفیه شرکت.

9- حق اقامه دعوی بطلان و مسئولیت علیه شرکت و مدیران و بازرسان.

 

سایر وظایف بازرسان

1- دعوت مجمع عمومی عادی سالانه در صورتی که هیأت مدیره در این مورد اقدام ننماید(م/91).

2- دعوت مجمع عمومی عادی به طور فوق‌العاده در مواقع مقتضی(م/92).

3-دعوت سهامداران و تشکیل مجمع عمومی بنا به تقاضای سهامدارانی که حداقل5/1 سهام شرکت را دارند(م/95).

4-دعوت مجمع عمومی عادی جهت انتخاب مدیری که سمت او بلا تصدی مانده بنا به تقاضای هر ذی‌نفع از بازرس یا بازرسان به شرط خودداری هیأت مدیره(در اثر فوت، استعفا و سلب شرایط).

5- گزارش هر گونه تخلف در صورت مشاهده از مقررات قانونی و اساس‌نامه شرکت در مورد سهام وثیقه به مجمع عمومی عادی(م/117).

6-    تقدیم گزارش خاص به مجمع عمومی عادی در مورد معاملات هیأت مدیره و مدیرعامل.

7-    گزارش در مورد افزایش سرمایه و کاهش سرمایه.

8-    گزارش خاص در مورد تبدیل ورقه قرضه با سهم شرکت.

9-    گزارش خاص در مورد تعویض ورقه با سهم شرکت(م/71).

 
84- انحلال و تصفیه شرکت سهامی(7 مورد)

ماده 199 لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت‌ : شرکت سهامی در موارد زیر منحل می‌شود :

1- وقتی که شرکت موضوعی را که برای آن تشکیل‌شده است انجام داده یا انجام آن غیرممکن شده باشد.

2- در صورتی که شرکت برای مدت معین تشکیل گردیده و آن مدت منقضی شده باشد مگر این
که مدت قبل از انقضاء تمدید شده باشد.

3- در صورت ورشکستگی.

4-در هر موقع که مجمع عمومی فوق‌العاده صاحبان سهام به هر علتی رأی به انحلال
شرکت بدهد.

5- در صورت صدور حکم قطعی دادگاه.

در موارد زیر هر ذینفع می‌تواند انحلال شرکت را از دادگاه بخواهد(ماده 201/ ل/ق/اص/ق/ تجارت‌) :

1- در صورتی که تا یک سال پس از به ثبت رسیدن شرکت هیچ اقدامی جهت انجام موضوع آن
صورت نگرفته باشد و نیز در صورتی که فعالیت‌های شرکت در مدت بیش از یک سال متوقف
شده باشد.

2- در صورتی که مجمع عمومی سالانه برای رسیدگی به حساب‌های هر یک از سال‌های مالی
تا ده ماه از تاریخی که اساس‌نامه معین کرده است تشکیل نشده باشد.

3-در صورتی که سمت تمام یا بعضی از اعضای هیأت مدیره و هم چنین سمت مدیرعامل
شرکت طی مدتی زائد بر شش ماه بلا متصدی مانده باشد.

4- در مورد بندهای یک و دو ماده 199 در صورتی که مجمع عمومی فوق‌العاده صاحبان
سهام جهت اعلام انحلال شرکت تشکیل نشود و یا رأی به انحلال شرکت ندهد.

85- نکات قابل‌ذکر سایر شرکت‌ها

1- شرکت با مسئولیت محدود(م/94).

‌ماده/94/ق/تجارت : شركت با مسئوليت محدود شركتي است كه بين دو يا چند نفر براي امور تجارتي تشکیل‌شده و هر يك از شركاء بدون اينكه سرمايه به سهام يا قطعات سهام تقسيم شده باشد - فقط تا ميزان سرمايه خود در شركت مسئول قروض و تعهدات شركت است.

‌ماده/116/ق/تجارت : شركت تضامني شركتي است كه در تحت اسم مخصوصي براي امور تجارتي بين دو يا چند نفر با مسئوليت تضامني تشكيل مي‌شود:‌اگر دارايي شركت براي تأديه تمام قروض كافي نباشد هر يك از شركاء مسئول پرداخت تمام قروض شركت است.

‌هر قراري كه بين شركاء برخلاف اين ترتيب داده‌شده باشد در مقابل اشخاص ثالث كان‌لم‌يكن خواهد بود.

مثال برای شرکت تضامنی؛ سوهان سازی «شرکت سهامی حاج حسین سوهانی و پسران » در قم.

- در شرکت تضامنی انتقال سهم الشرکه مقدور نیست مگر با رضایت کلیه شرکا.

- در شرکت تضامنی ورشکستگی هر یک از شرکا موجب ورشکستگی سایر شرکا است. مگر سایر شرکا شخص ورشکسته را کمک بکنند. شرکت تضامنی شرکت شخص است.

‌ماده/139/ق/تجارت : در صورت فوت يكي از شركاء بقاء شركت موقوف به رضايت ساير شركاء و قائم‌مقام متوفي خواهد بود - اگر ساير شركاء به بقاء شرکت تصمیم نموده باشند قائم‌مقام متوفي بايد در مدت يك ماه از تاريخ فوت رضايت يا عدم رضايت خود را راجع به بقاء شركت كتباً اعلام نمايد در صورتی که قائم‌مقام متوفي رضايت خود را اعلام نمود نسبت به اعمال شركت در مدت مزبور از نفع و ضرر شريك خواهد بود ولي در صورت اعلام عدم رضایت در منافع حاصله در مدت مذكور شريك بوده و نسبت به ضرر آن مدت سهيم نخواهد بود.

‌سكوت تا انقضاي يك ماه در حكم اعلام رضايت است.

توجه : شرکت‌های مختلط سهامی از اختلاط دو نوع شریک با مسئولیت محدود و شریک سهامی با سهامدار صورت می‌گیرد.

شرکت نسبی ؛ حدود شرکت هر سرمایه‌دار به نسبت سرمایه او است.

از ص 109 تا 144 کتاب مهم است.

86- انواع شرکت‌های تجاری(م/20/ق/تجارت)

الف- 3 مورد :

1- شرکت‌های که مسئولیت شرکا نامحدود است و دارایی شرکا وثیقه طلب طلبکاران است(شرکت‌های تضامنی و نسبی).

2- شرکت‌های که مسئولیت کلیه شرکا محدود به آورده آن‌هاست(شرکت‌های سهامی و با مسئولیت محدود).

3- شرکت‌های که در آن‌ها بعضی از شرکا مسئولیت نامحدود دارند(ش.س.م) و بعضی مسئولیت محدود(غیر سهامی).

شرکت تعاونی بر حسب اینکه شکل کدامیک از این شرکت‌ها را گرفته باشد.

ب- 2 مورد :

1- شرکت‌های قانونی : که مطابق قانون تجارت تشکیل‌شده در قالب یکی از شرکت‌های مزبور(شرکت سهامی-نسبی- تضامنی- مختلط و تعاونی).

2- شرکت‌های عملی : که ممکن است ظاهر یا مخفی و شرکت‌های هستند که در عمل وجود دارند بدون اینکه به شکل یکی از شرکت‌های موضوع قانون تجارت درآمده و مطابق قانون اخیر تشکیل‌شده است.

ج- طبقه‌بندی بر اساس قابلیت انتقال حصه شرکا(1- شرکت‌های اشخاص- 2- شرکت‌های سرمایه).

شرکت‌های اشخاص : شخصیت شریک دارای اهمیت بوده و این اهمیت بیشتر از حیث روابط میان خود و شرکاست در این شرکت‌ها انتقال حصه شریک به اشخاص فقط با رضایت دیگر شرکا میسر است و مثال بارز این شرکت‌ها شرکت تضامنی است ولی شرکت‌های(نسبی-م.غیر سهامی- مسئولیت محدود و تعاونی)را که به یکی از این صور ایجاد شده باشد جز شرکت‌های اشخاص به حساب می‌آورند.

شرکت‌های سرمایه : اهمیت اول سرمایه شرکت است و علت این نام(سرمایه) مسئولیت شرکا در حد آورده آن‌ها به شرکت است و مسئولیت شرکا محدود بوده و در صورت ورشکست، طلبکاران می‌توانند آورده شرکت را ببرند نه اموال شخصی شرکا.

87- به طور کلی، شرکت(سرمایه و اشخاص)

شرکت سرمایه(سهامی عام- سهامی خاص- با مسئولیت محدود)

شرکت اشخاص(تضامنی و نسبی و مختلط).

توجه : در شرکت‌های سهامی عام، نقل و انتقال سهام نمی‌تواند مشروط به موافقت مدیران شرکت یا مجامع عمومی صاحبان سهام بشود.

د) طبقه‌بندی بر اساس موضوع شرکت‌ها(تجارتی- غیر تجارتی- مؤسسات غیرانتفاعی. تجارتی(ش.با مسئولیت محدودم/94-ش. تضامنی.116-ش.غیر سهامی م/141-ش.م.سهامی م/162 قانون‌گذار گفته تجارتی نیست.

ه- طبقه‌بندی بر اساس صاحبان سرمایه(شرکت‌های خصوصی(نفع خصوصی)-شرکت‌های دولتی(نفع دولتی).

و) طبقه‌بندی بر اساس تابعیت شرکت‌ها(ایرانی(داخلی)شرکت‌های که در ایران تشکیل و مرکز  اصلی آن‌ها در ایران باشد.--- شرکت‌های خارجی.

88- سه مسئله عمده در خصوص شرکت‌های خارجی موجود در ایران

 

1- شناسایی شخصیت حقوقی شرکت‌های خارجی به دو دلیل :

الف- شرکت در مملکت اصلی خود شرکت قانونی شناخته شود.

ب- در اداره ثبت اسناد تهران به ثبت رسیده باشد.

2- حقوق شرکت‌های خارجی در ایران ؛

الف- شرکت خارجی نمی‌تواند در ایران بیش از حقوقی که در کشور خود در حدود اساس‌نامه دارد داشته باشد.

ب- نمی‌تواند از حقوقی بهره‌مند شود که خاص اشخاص حقیقی است.

1-   قانون حاکم بر شرکت‌های خارجی یا ؛ تابع قانون ایران است و یا تابع قوانین خارجی و از این لحاظ تفاوتی میان شرکت خارجی و شخص حقیقی خارجی وجود ندارد.

 

89- طبقه‌بندی‌های معمول شرکت‌ها

الف- طبقه‌بندی بر اساس مسئولیت شرکا در قبال اشخاص ثالث.

ب- طبقه‌بندی بر اساس اختیار شرکا به انتقال حق(حصه و سهم) خود در شرکت به اشخاص ثالث.

90- دو ویژگی شرکت‌های اشخاص

1. با وجود مقررات آمره قانون تجارت که حاکم بر آن‌هاست عمداً از قرارداد شرکا تبعیت می‌کنند.

2. قرارداد شرکت قائم به شخص شرکا است.

 

91- تشکیل شرکت

ماده/571/ق/مدنی : شرکت عبارت است از اجتماع حقوق مالکين متعدد در شئ واحد به نحو اشاعه.

 برای تأسیس و ثبت شرکت‌های سهامی خاص فقط تسلیم اظهارنامه به ضمیمه مدارک زیر به مرجع ثبت شرکت‌ها کافی خواهد بود(ماده 20/ ل/ق/اص/ق/ تجارت‌) :

1- اساس‌نامه شرکت که باید به امضاء کلیه سهامداران رسیده باشد.

2- اظهارنامه مشعر بر تعهد کلیه سهام و گواهی‌نامه بانکی حاکی از تا دیه قسمت نقدی
آن که نباید کمتر از سی و پنج درصد کل سهام باشد.‌اظهارنامه مذکور باید به امضای
کلیه سهامداران رسیده باشد.

 هرگاه تمام یا قسمتی از سرمایه به صورت غیر نقد باشد باید تمام آن تا دیه گردیده و صورت‌ تقویم آن به تفکیک در اظهارنامه منعکس شده باشد و در صورتی که سهام ممتازه وجود داشته باشد باید شرح امتیازات و موجبات آن در
اظهارنامه منعکس شده باشد.

3- انتخاب اولین مدیران و بازرس یا بازرسان شرکت که باید در صورت‌جلسه‌ای قید و به
امضای کلیه سهامداران رسیده باشد.

4- قبول سمت مدیریت و بازرسی با رعایت به قسمت اخیر ماده 17.

5- ذکر نام روزنامه کثیرالانتشاری که هر گونه آگهی راجع به شرکت تا تشکیل اولین
مجمع عمومی عادی در آن منتشر خواهد شد.

‌تبصره - سایر قیود و شرایطی که در این قانون برای تشکیل و ثبت شرکت‌های سهامی عام
مقرر است در مورد شرکت‌های سهامی خاص‌لازم‌الرعایه نخواهد بود.

92- شرکت

اِشاعه(مشاع) :مالکیت مالی متعلق به چند شخص است(قهری م/572 و 573 ق/ مدنی) اختیاری(عقود- مزج اختیاری- عمل شرکا)

شرکت عقدی از عقود معین.

قهری(ارث- انتزاج) به صورت خود به خودی، مزج غیر اختیاری.

ماده/572/ق/ مدنی : شرکت، اختياري است يا قهري.

 ماده/573/ق/ مدنی : شرکت اختياري، يا در نتيجه‌ي عقدي از عقود حاصل مي‌شود يا در نتيجه‌ي عمل شرکا از قبيل مزج اختياري يا قبول مالي مشاعاً در ازاي عمل چند نفر و نحو این‌ها.

ماده/574/ق/ مدنی : شرکت قهري، اجتماع حقوق مالکين است که در نتيجه‌ي امتزاج يا ارث، حاصل مي‌شود.

 

93- تعریف شرکت تجاری

‌ماده/220/ق/تجارت : هر شركت ايراني كه فعلاً وجود داشته يا در آتيه تشكيل شود و با اشتغال به امور تجارتي خود را به صورت يكي از شرکت‌های مذكور در این قانون در نياورده و مطابق مقررات مربوطه به آن شركت عمل ننمايد شركت تضامني محسوب شده و احكام راجع به شرکت‌های تضامني در مورد آن اجرا مي‌گردد.

‌هر شركت تجارتي ايراني مذكور در اين قانون و هر شركت خارجي كه بر طبق قانون ثبت شرکت‌ها مصوب خردادماه 1310 مكلف به ثبت است بايد در کلیه اسناد و صورت حساب‌ها و اعلانات و نشريات خطي يا چاپي خود در ايران تصريح نمايد كه در تحت چه نمره در ايران به ثبت رسيده و الا محكوم به جزای نقدي از دويست تا دو هزار ريال خواهد شد - اين مجازات علاوه بر مجازاتي است كه در قانون ثبت شرکت‌ها براي عدم ثبت مقررشده.

94- عناصر تشکیل‌دهنده شرکت

1- عقد یا توافق.

2- آوردن سرمایه.

3- تقسیم سود.

4- شخصیت حقوقی.

‌ماده/583/ق/تجارت : كليه شرکت‌های تجارتي مذكور در اين قانون شخصيت حقوقي دارند.

 بعد از اینکه شرکت منعقد شد از دل شرکت منعقده شخص حقوقی بیرون می‌آید که کاملاً مستقل است.

چگونه شخصیت حقوقی به وجود می‌اید(نظریه وجود دارد) :

الف- نظریه موجودیت حقیقی شخصیت حقوقی(نظریه واقعی بودن شخصیت حقوقی). انتقاد بر این شخصیت که؛ شرکت باید ثبت شود.

ب- نظریه فرضی بودن شخصیت حقوقی شرکت.

گروه‌های هستند که قانون‌گذار به آن‌ها شخصیت حقوقی اعطا کرده است(نظریه دوم بهتر است).

ج- نظریه تخصیص اموال ؛ عده‌ای معتقدند مالی که به یک امر تجاری اختصاص داده‌شده این مال دارای شخصیت حقوقی است. و این شخصیت حقوقی با افراد دو تفاوت دارد :

1- شرکت‌های که دارای شخصیت حقوقی هستند مانند انسان دارای وجدان نیستند.

2- اهلیت اشخاص حقیقی نامحدود است ولی شرکت‌های حقوقی اهلیت محدودی دارند.

‌ماده 588 - شخص حقوقي مي‌تواند داراي كليه حقوق و تكاليفي شود كه قانون براي افراد قائل است مگر حقوق و وظائفي كه بالطبيعه فقط انسان ممکن است داراي آن باشد مانند حقوق و وظايف ابوت - نبوت و امثال ذالك.

‌ماده/108/ق/ تجارت : روابط بين شركاء تابع اساس‌نامه است - اگر در اساس‌نامه راجع به تقسيم نفع و ضرر مقررات خاصي نباشد تقسيم مزبور به نسبت سرمایه‌ شرکاء به عمل خواهد آمد.

95- اعاده حیثیت

‌ماده 575 - ورشكستگان به تقبل و همچنين اشخاصي كه براي سرقت يا کلاه‌برداری يا خيانت در امانت محکوم‌شده‌اند مادامي كه از جنبه جزایی اعاده حيثيت نكرده‌اند نمي‌توانند از جنبه تجارتي اعاده اعتبار كنند.

آغاز شخصیت حقوقی شرکت‌ها : در ایران معیار ثبت نمی‌تواند آغاز شرکت باشد و بستگی به نوع شرکت داشته و متفاوت است(مواد 118 و 96 و 185/ق/تجارت).

‌ماده 118 - شركت تضامني وقتي تشكيل مي‌شود كه تمام سرمايه نقدي تأديه و سهم‌الشركه غير نقدي نيز تقويم و تسليم شده باشد.

‌ماده 106 - تصميمات راجع به شركت بايد به اكثريت لااقل نصف سرمايه اتخاذ شود - اگر در دفعه اولي اين اكثريت حاصل نشد بايد تمام شرکاء مجدداً دعوت شوند در اين صورت تصميمات به اكثريت عددي شركاء اتخاذ مي‌شود اگر چه اكثريت مزبور داراي نصف سرمايه نباشد. اساس‌نامه شرکت می‌تواند ترتيبي برخلاف مراتب فوق مقرر دارد.

ماده 185 - دستور ماده 118 - 119 - 120 - 121 - 122 - 123 در مورد شركت نسبي نيز لازم‌الرعايه است.

96- پایان شخصیت حقوقی شرکت‌ها(مواد 202 تا 218 قانون تجارت)

با انحلال آن‌ها شخصیت حقوقی پایان نمی‌پذیرد اما اشخاص حقوقی با فوت آن‌ها انحلال  صورت می‌پذیرد.

پایان شخصیت حقوقی شرکت‌ها پس از مرحله تسویه است.

97- آثار و نتایج شخصیت حقوقی شرکت‌ها(م/4/ق/تجارت)

1- شرکت پس از دارا شدن شخصیت حقوقی تاجر محسوب شده و دارای اهلیت اقامتگاه و دفاتر است و دارای اسم می‌شود. مثل؛ خانه‌سازی یا عدالت و ... .

اسم شرکت جزء دارایی شرکت محسوب می‌شود و ممکن است دو اسم داشته باشد(اسم تابلوی شرکت و اسم تجاری شرکت).

2- دارایی شرکت که تضمین طلب، طلبکاران است.

یکی از موارد سقوط تعهد تهاتر است.

98- طلبکاران شرکت

1-    پس از ورشکستگی شرکت و اقامه دعوی.

2-    پس از اقامه دعوی.

 

99-دومین اثر تفکیک دارایی

1- دارایی‌های شرکت وثیقه دیون و تعهدات شرکت است.

2- طلبکاران شرکت برای تحصیل طلب خویش حق مراجعه به شرکا ندارند.

1-               میان طلب شرکا و طلب شرکت و بالعکس قابل تهاتر نیست.

2-               میان ورشکستگی شرکت و شرکا ملازمه‌ای وجود ندارد.

تهاتر : دو شخص نسبت به یکدیگر در آن واحد در مقابل یکدیگر طلبکار باشند که باعث سقوط تعهد طرفین می‌شود.

 

100- در رابطه مدیر شرکت با شرکا(3 نظریه وجود دارد)

1- نظریه نمایندگی ؛ مدیران نماینده شرکت هستند.

ایراد : خود شرکت نمی‌تواند مدیران را انتخاب کند.

2- مدیر به عنوان بخشی از اداره شرکت است.

تذکر ؛ شرکت فاقد مسئولیت کیفری(زندان) بوده اما مسئولیت مدنی(جبران ضرر و خیارات) دارد و مسئولیت مدنی ممکن است ناشی از جرم یا شبهه جرم باشد.شرکت می‌تواند هم هبه بدهد و هم بپذیرد.

شرکت می‌تواند هم هبه بدهد و هم هبه بپذیرد.

نکات مهم :

1- ورشکستگی شرکا تأثیری در شرکت ندارد و بر عکس هم صحیح است.

2- ورشکستگی شرکت تأثیری در شرکا ندارد.

 

101- آثار دارا بودن شخصیت حقوقی :

- داشتن(اسم، اهلیت، اقامتگاه اداری و ... ).

- وقتی که شرکت دارای شخصیت حقوقی شد باید دارایی داشته باشد و این دارایی جدا از دارایی شرکا است.

- دارایی شرکت وسیله تعهدات خود شرکت است.

1.اهلیت ؛ شرکت باید دارای اهلیت باشد(م/588/ق/ت)اهلیت شرکت محدود به موضوع شرکت است مثل ؛ یعنی یک شرکت حمل‌ونقل صرفاً برای حمل‌ونقل اهلیت دارد و لا غیر.

‌ماده 588 - شخص حقوقي مي‌تواند داراي كليه حقوق و تكاليفي شود كه قانون براي افراد قائل است مگر حقوق و وظائفي كه بالطبيعه فقط انسان ممکن است داراي آن باشد مانند حقوق و وظايف ابوت - نبوت و امثال ذالك.

1. حقوق و تکالیفی که ویژه اشخاص حقیقی(انسان‌ها) است شرکت نمی‌تواند داشته باشد.

2. تصمیمات اداره شرکت به توسط اداره‌کنندگان شرکت است.

اموال هر شخص(حقیقی/حقوقی)وثیقه دیون اوست.

مدیران شرکت دو محدودیت دارند :

1-     موضوع شرکت.

2-     اختیارات مدیران در حیطه اختیارات تفویض شده از طرف شرکا است.

حقوق و وظائف و اقامتگاه و تابعيت شخص حقوقي

‌ماده 588 - شخص حقوقي مي‌تواند داراي كليه حقوق و تكاليفي شود كه قانون براي افراد قائل است مگر حقوق و وظائفي كه بالطبيعه فقط انسان ممکن است داراي آن باشد مانند حقوق و وظايف ابوت - نبوت و امثال ذالك.

اهلیت : شرکت باید دارای اهلیت باشد.

الف- اهلیت شرکت محدود به موضوع شرکت است مثل ؛ شرکت حمل‌ونقل یعنی شرکت در خارج از حمل‌ونقل اهلیت ندارد.

ب- حقوق و تکالیف حق ویژه اشخاص حقیقی است(ویژه انسان است).

ج- تصمیمات اداره شرکت به توسط اداره‌کنندگان شرکت است.

102- اقامتگاه شرکت

1- یکی از خصوصیات اقامتگاه شرکت، تعیین دادگاه محل شرکت است.

2- اقامتگاه شرکت تابعیت شرکت را مشخص می‌کند(م/591/ق/تجارت).

3- معافیت از مالیات برای شرکت‌های که جلب سرمایه بکنند در مناطقی خاص از کشور مثل ؛ شرکت‌های موجود در کیش (م/590/ق/ تجارت).

اقامتگاه شرکت(اساس‌نامه‌ای/واقعی) را اساس‌نامه شرکت معین می‌کند.

ماده 83 ل. ق.اص.ق.تجارت‌ : هر گونه تغییر در مواد اساس‌نامه یا در سرمایه شرکت یا انحلال شرکت قبل از موعد منحصراً در صلاحیت مجمع عمومی فوق‌العاده است.

آیا می‌توان اساس‌نامه شرکت را تغییر داد ؟ بستگی به شرکت دارد.

نکته : تغییر اقامتگاه در صورتی که باعث تغییر تابعیت نشود، ممکن است.

ماده 111 ل. ق.اص.ق.تجارت‌ : اشخاص ذیل نمی‌توانند به مدیریت شرکت انتخاب شوند :

‌1- محجورین و کسانی که حکم ورشکستگی آن‌ها صادر شده است.

2- کسانی که به علت ارتکاب جنایت با یکی از جنحه‌های ذیل به موجب حکم قطعی از حقوق اجتماعی کلاً یا بعضاً محروم شده باشند در مدت محرومیت؛ ‌سرقت- خیانت در امانت- کلاه‌برداری- جنحه‌هایی که به موجب قانون در حکم خیانت در امانت یا کلاه‌برداری شناخته شده است - اختلاس -‌تدلیس - تصرف غیرقانونی در اموال عمومی.

‌تبصره - دادگاه شهرستان به تقاضای هر ذینفع حکم عزل هر مدیری را که برخلاف مفاد این ماده انتخاب شود یا پس از انتخاب مشمول مفاد این‌ ماده گردد صادر خواهد کرد و حکم دادگاه مزبور قطعی خواهد بود.

 

103- تابعیت شرکت

‌ماده/591/ق/تجارت : اشخاص حقوقي تابعيت مملكتي را دارند كه اقامتگاه آن‌ها در آن مملكت است.

‌ماده/110/ق/تجارت : شركاء نمي‌توانند تبعيت شركت را تغيير دهند مگر به اتفاق آراء.

ماده2 ل. ق.اص.ق.تجارت ‌: شرکت سهامی شرکت بازرگانی محسوب می‌شود ولو این که موضوع عملیات آن امور بازرگانی نباشد.

104- تفاوت شرکت سهامی خاص و عام

شرکت سهامی خاص ؛ شركتی است بازرگانی كه تمام سرمایه آن در موقع تأسیس منحصراً توسط مؤسسین تأمین گردیده و سرمایه آن به سهام تقسیم‌شده و مسئولیت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمی سهام آن‌ها است و تعداد سهامداران نباید از سه نفر كمتر باشد و در موقع تأسیس سرمایه شرکت‌های سهامی خاص از یك میلیون ریال نباید كمتر باشد.

عبارت شركت سهامی خاص باید قبل از نام شركت یا بعد از آن بدون فاصله با نام شركت در کلیه اوراق و اطلاعیه‌ها و آگهی‌های شرکت به طور روشن و خوانا قید شود.

شركت سهامی عام ؛ شركتی است كه سرمایه آن به سهام تقسیم‌شده و مسئولیت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمی سهام آن‌ها است و شرکت‌هایی كه مؤسسین آن‌ها قسمتی از سرمایه شركت را از طریق فروش سهام به مردم تأمین می‌کنند شركت سهامی عام نامیده می‌شوند و باید بلافاصله قبل یا بعد از نام شركت عبارت سهامی عام در كلیه اوراق و اطلاعیه‌ها و آگهی‌های شركت به طور روشن و خوانا قید شود و سرمایه در موقع تأسیس شرکت‌های سهامی عام نباید از پنج میلیون ریال(پنصدهزار تومان) كمتر باشد و در صورتی كه بنا به موجباتی سرمایه شركت سهامی عام در هر زمان كمتر از مبلغ مذكور شود باید ظرف یك سال از طریق افزایش سرمایه - سرمایه شركت به حداقل مقرر برسد و در صورت عدم حصول شركت سهامی عام باید به انواع شرکت‌های دیگر مصرح در قانون تجارت تبدیل شود و در غیر این صورت هر ذینفع ( سهامدار) می‌تواند انحلال شركت سهامی عام را از دادگاه صلاحیت دار درخواست نماید.

برای تأسیس شركت سهامی عام مؤسسین در بدو امر بایستی حداقل ٢٠% سرمایه شرکت را شخصاً تعهد و لااقل ٣٥% از مبلغ تعهدشده را در حسابی بنام شركت در شرف تأسیس نزد یكی از بانک‌ها سپرده سپس اظهارنامه‌ای به ضمیمه طرح اساس‌نامه شركت و طرح اعلامیه پذیره‌نویسی سهام كه به امضای كلیه مؤسسین رسیده باشد به اداره ثبت شرکت‌ها تسلیم ورسید دریافت دارند چنانچه قسمتی از تعهد مؤسسین به صورت غیر نقد باشد باید عین آن یا مدارك مالكیت آن را در همان بانكی كه برای پرداخت مبلغ نقدی حساب باز شده تودیع و گواهی بانك را به ضمیمه اظهارنام و مدارك فوق الذكر به اداره ثبت شرکت‌ها تسلیم نمایند.

105- کامل‌ترین شرکت‌ها به درجه اولویت :

1- تضامنی  2- نسبی

‌ماده 116 - شركت تضامني؛ شركتي است كه در تحت اسم مخصوصي براي امور تجارتي بين دو يا چند نفر با مسئوليت تضامني تشكيل مي‌شود. ‌اگر دارايي شركت براي تأديه تمام قروض كافي نباشد هر يك از شركاء مسئول پرداخت تمام قروض شركت است.

106- شخصيت حقوقي

م/584/ق/ تجارت : تشكيلات و مؤسساتي كه براي مقاصد غير تجارتي تأسیس‌شده يا بشوند از تاريخ ثبت در دفتر ثبت مخصوصي كه وزارت عدليه معین خواهد كرد شخصيت حقوقي پيدا مي‌كنند.

م/587/ق/ تجارت : مؤسسات و تشكيلات دولتي و بلدي به محض ايجاد و بدون احتياج به ثبت داراي شخصيت حقوقي مي‌شوند.

ماده 102 ل. ق.اص.ق.تجارت ‌: در کلیه مجامع عمومی حضور وکیل یا قائم‌مقام قانونی صاحب سهم و هم چنین حضور نماینده یا نمایندگان شخصیت حقوقی به شرط ارائه مدرک وکالت یا نمایندگی به منزله حضور خود صاحب سهم است.

107- مشخصات شرکت‌های تضامنی

‌ماده 116 - شركت تضامني شركتي است كه در تحت اسم مخصوصي براي امور تجارتي بين دو يا چند نفر با مسئوليت تضامني تشكيل مي‌شود:‌اگر دارايي شركت براي تأديه تمام قروض كافي نباشد هر يك از شركاء مسئول پرداخت تمام قروض شركت است.

‌هر قراري كه بين شركاء برخلاف اين ترتيب داده‌شده باشد در مقابل اشخاص ثالث كان‌لم‌يكن خواهد بود.

‌ماده 132 - اگر در نتيجه ضررهاي وارده سهم‌الشركه كم شود مادام كه اين كمبود جبران نشده تأديه هر نوع منفعت به شركاء ممنوع است.

‌ماده 133 - جز در مورد فوق هيچ يك از شركاء را شركت نمي‌تواند به تكميل سرمايه كه به علت ضررهاي وارده كم شده است ملزم كرده و يا او را مجبور نمايد بيش از آنچه كه در شرکت نامه مقررشده است به شركت سرمايه دهد.

ماده/123/ق/تجارت : در شركت تضامني هيچ يك از شركاء نمي‌تواند سهم خود را به ديگري منتقل كند مگر به رضايت تمام شركاء.

 ماده/200/ق/تجارت : در هر موقع كه تصميماتي براي تغيير اساس‌نامه شركت يا تمديد مدت شركت زائد بر مدت مقرر يا انحلال شركت (‌حتي در مواردي که انحلال به واسطه انقضاي مدت شركت صورت مي‌گيرد) و تعيين كيفيت تفریق حساب يا تبديل شركاء يا خروج بعضي از آن‌ها از شركت يا تغيير اسم‌ شرکت اتخاذ شود مقررات مواد 195 و 197 لازم‌الرعايه است. همين ترتيب در موقع هر تصميمي كه نسبت به مورد معين در ماده 79 اين قانون اتخاذ‌مي‌شود رعايت خواهد شد.

108- در مقررات راجع به ثبت شرکت‌ها و نشر شرکت نامه‌ها

ماده/195/ق/تجارت : ثبت كليه شرکت‌های مذكور در اين قانون الزامي و تابع جميع مقررات قانون ثبت شرکت‌ها است.

‌ماده 196- اسناد و نوشتجاتي كه براي به ثبت رساندن شركت لازم است در نظامنامه وزارت عدليه معين مي‌شود.

‌ماده 197- در ظرف ماه اول تشكيل هر شركت خلاصه شرکت نامه و منضمات آن طبق نظامنامه وزارت عدليه اعلان خواهد شد.

مقررات آمره ؛ مقرراتی که نمی‌شود خلاف آن‌ها را شرط کرد.

ماده/139/ق/تجارت : در صورت فوت يكي از شركاء بقاء شركت موقوف به رضايت ساير شركاء و قائم‌مقام متوفي خواهد بود - اگر ساير شركاء به بقاء شرکت تصمیم نموده باشند قائم‌مقام متوفي بايد در مدت يك ماه از تاريخ فوت رضايت يا عدم رضايت خود را راجع به بقاء شركت كتباً اعلام نمايد در صورتی که قائم‌مقام متوفي رضايت خود را اعلام نمود نسبت به اعمال شركت در مدت مزبور از نفع و ضرر شريك خواهد بود ولي در صورت اعلام عدم رضایت در منافع حاصله در مدت مذكور شريك بوده و نسبت به ضرر آن مدت سهيم نخواهد بود.

‌سكوت تا انقضاي يك ماه در حكم اعلام رضايت است.

 

109- در شرايط اساسي براي صحت معامله

ماده/190/ق/مدنی : براي صحت هر معامله ‌شرايط ذيل اساسي است ‌:

۱ - قصد طرفين و رضاي آن‌ها

۲-  اهليت طرفين‌

۳ - موضوع معين که مورد معامله باشد.

۴-  مشروعيت جهت معامله‌

ماده/47/ق/ثبت : در نقاطی كه اداره ثبت اسناد و املاك و دفاتر اسناد رسمی موجود بوده و وزارت عدلیه مقتضی بداند ثبت اسناد ذیل اجباری است:

كلیه عقود و معاملات راجع به عین یا منافع اموال غیرمنقوله كه در دفتر املاك ثبت‌نشده.

صلح‌نامه و هبه نامه و شركت نامه

ماده/48/ق/ثبت :  سندی كه مطابق مواد فوق باید به ثبت برسد و به ثبت نرسیده در هیچ یك از ادارات و محاكم پذیرفته نخواهد شد.

 

110- شرایط شکلی قرارداد شرکت

تشکیل شرکت با مسئولیت محدود لزوماً قرارداد کتبی بین شرکا باشد و کلیه شرکا باید این قرارداد را شخصاً یا توسط وکیل دارای اختیار امضا کنند. این قرارداد باید حتماً به صورت رسمی  تنظیم شود و الا طبق مواد 47 و 48 قانون ثبت بلااثر خواهد بود.

در شرکت نامه باید به صراحتا قیدشده باشد که سهم الشرکه های غیر نقدی هر کدام به چه میزان تقویم شده است. این نکته که موضوع ماده 97 قانون تجارت است، تنها نکته ای نیست که باید در شرکت نامه قید شود، و البته اهمیت آن از دیگر نکات بیشتر است؛ چرا که قانون‌گذار  عدم ذکر آن را در قرارداد شرکت، موجب بطلان قرارداد تلقی کرده است(ماده 100 ق.ت).

البته تنها چیزی که موجب بطلان قرارداد شرکت است، عدم قید میزان تقویمی سهم الشرکه های غیر نقدی است. بنابراین، هرگاه در شرکت نامه میزان سرمایه نقدی قید نشده باشد و یا به صراحت قید نشده باشد که سرمایه کلاً یا  جزئاً پرداخت‌شده است یا خیر، قرارداد شرکت باطل نیست.

اما در مواد 107، 108، و111 قانون تجارت به « اساس‌نامه » شرکت با مسئولیت محدود هم اشاره شده است. آیا وجود اساس‌نامه، علاوه بر شرکت نامه، برای تشکیل شرکت ضروری است یا خیر؟ جواب قطعاً منفی است و اغلب اوقات در عمل برای این نوع شرکت اساس‌نامه تنظیم نمی‌شود و این امر، در صورتی که در شرکت نامه تمام موارد لازم راجع به شرکت قیدشده باشد، ضرروی هم نیست.

علی‌الاصول در شرکت نامه باید نکاتی چند قید شود؛ از جمله: سهم هر یک از شرکا در سود و زیان، اینکه سرمایه شرکت پرداخت‌شده است و اینکه مدیران شرکت چه اختیاراتی خواهند داشت.مع‌ذلک، عدم قید این نکات موجب بی اعتباری شرکت نخواهد بود. اسم شرکت نیز باید در شرکت نامه قید شود که نباید متضمن اسم هیچ یک از شرکا باشد والا شریکی که اسم او در اسم شرکت قیدشده، در مقابل اشخاص ثالث، حکم شریک ضامن در شرکت تضامنی را خواهد داشت(ماده 95ق.ت.(

 

111- حیات مالی شرکت با مسئولیت محدود

حیات مالی شرکت با مسئولیت محدود به پنج مسئله اصلی و مهم وابسته است : الف- وضعیت حساب‌های شرکت. ب- انتقال سهم الشرکه ها. ج- منع صدور سهام. د- تقسیم منافع شرکت. ذ- تغییر سرمایه.

 

‌ماده/120/ق/تجارت : در شركت تضامني شركاء بايد لااقل يك نفر از ميان خود يا از خارج به سمت مديري معين نمايند.

 

 ماده/581/ق/ مدنی : تصرفات هر يک از شرکا در صورتي که بدون اذن يا خارج از حدود اذن باشد فضولي بوده و تابع مقررات معاملات فضولي خواهد بود.

 

112- حدود اختیارات مدیران شرکت

‌ماده 121 - حدود مسئوليت مدير يا مديران شركت تضامني همان است كه در ماده 51 مقررشده.

‌ماده 51 - مسئوليت مدير شركت در مقابل شركاء همان مسئوليتي است كه وكيل در مقابل موكل دارد.

 

113- عزل و نصب مدیر شرکت

ماده/679/ق/مدنی : موکل مي‌تواند هر وقت بخواهد وکيل را عزل کند مگر اين که وکالت وکيل و يا عدم عزل در ضمن عقد لازمي شرط شده باشد.

ماده 132 - اگر در نتيجه ضررهاي وارده سهم‌الشركه كم شود مادام كه اين كمبود جبران نشده تأديه هر نوع منفعت به شركاء ممنوع است.

 

114- انحلال و تصفیه شرکت

موارد انحلال شرکت سهامی :

1 - وقتی که شرکت موضوعی را که برای آن تشکیل‌شده انجام داده یا انجام آن غیرممکن شده است.

2- در صورتی که شرکت برای مدت معین تشکیل گردیده و آن مدت منقضی شده باشد. مگر این که مدت شرکت قبل از انقضا تمدید شده باشد.

3-  در صورت ورشکستگی(هر گاه شرکت ورشکسته شود و حکم ورشکستگی آن صادر گردد) منحل می‌شود.

4 - در هر موقع که مجمع عمومی فوق‌العاده به هر علتی(مانند از بین رفتن بیش از نصف سرمایه شرکت) رأی به انحلال دهد.

5- در صورت حکم قطعی دادگاه(مبنی بر انحلال شرکت) بر اساس درخواست اشخاص ذینفع.

نکات : انحلال مرحله‌ای پیش از تصفیه است.

عامل ورشکستگی بر سایر انحلال مقدم است. لذا با حصول حالت توقف توسل به سایر طرق انحلال ممکن نیست .
در برخی از موارد مجمع عمومی فوق‌العاده الزاماً باید تصمیم به انحلال شرکت بگیرد (م141.ل.ا.ق.ت)
اشخاص ذینفع (مانند صاحبان سهام مؤسس و انتفاعی)می‌تواند نسبت به انحلال شرکت اعتراض کنند
مدیران تصفیه می‌توانند تقاضای صدور حکم ورشکستگی شرکت منحله را بنماید
مدیر یا مدیران تصفیه از معامله با شرکت ممنوع هستند.

2- لزوم ثبت انحلال شرکت‌های سهامی.

تصمیم راجع به انحلال شرکت و اسامی مدیر یا مدیران تصفیه و نشانی آن‌ها باید ظرف 5روز از طرف مدیران تصفیه به مرجع ثبت شرکت‌ها اعلام شود تا پس از ثبت به اطلاع عموم برسد.

نکته : ضمانت اجرای عدم ثبت و اعلان انحلال شرکت بلااثر بودن آن در مقابل اشخاص ثالث است.

115- موارد انحلال شرکت‌های تضامنی(6 مورد)

1.                         شركت برای انجام هدفی تأسیس‌شده و آن امر انجام گردد و یا انجام آن غیرمقدور باشد.

2.                         شركت برای مدتی معین تشكیل و آن مدت منقضی شده و قبل از انقضای آخرین روز صورت‌جلسه تمدید مدت تحویل اداره ثبت شرکت‌ها نشده باشد.

3.                         در صورتی كه ورشكست شده باشد(ورشكستگی توقف از پرداخت دیون می‌باشد)

4.                         در صورت تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده شركت تضامنی.

5.                         در صورت تراضی تمام شركا.

6.                         در صورتی كه احدی از شركا بنا به دلایلی از محكمه درخواست انحلال كرده و محكمه آن دلایل را موجه دانسته و حكم به انحلال شركت بدهد.

7.   در صورتی كه احدی از شركا ورشكست شود و سهم ورشكسته در شركت از منافع كافی برای پرداخت دیون وی نباشد می‌توانند تقاضای انحلال شركت را نمایند مشروط بر اینكه شش ماه قبل قصد خود را به وسیله اظهارنامه به اطلاع شركت رسانده باشند در این صورت سایر شركا می‌توانند قبل از صدور رأی قطعی دایر بر انحلال شركت با پرداخت طلب طلبكاران (تا حد دارایی مدیون) یا با جلب رضایت آنان به طرق دیگر از انحلال شركت جلوگیری به عمل آورند.

8.   در صورتی كه احدی از شركا شركت را فسخ نماید و وفق اساس‌نامه اجازه این كار را داشته باشند.

9.   در صورت فوت یا محجوریت یكی از شركا و قید این امر در اساس‌نامه.

- در صورت انحلال شركت احدی از شركا یا خارج از شركا به عنوان مدیر تصفیه انتخاب خواهد شد.

- هر گاه شركت تضامنی منحل شود تا زمانی كه دیون شركت از دارایی آن پرداخت نشده باشد هیچ‌کدام از طلبكاران شخصی شركا حقی در آن دارایی نخواهند داشت اگر دارایی شركت برای پرداخت قروض كافی نباشد طلبكاران شركت حق دارند بقیه طلب خود را از تمام یا فرد فرد شركای ضامن مطالبه نمایند ولی طلبكاران شركت بر طلبكاران شخصی شركا حق تقدمی ندارند ( ماده ١٢٦ ق ت) و در صورتی می‌توان شركا را برای وصول طلب تحت تعقیب قرارداد كه شركت منحل شده باشد

- هر كس كه به عنوان شریك ضامن وارد شركت تضامنی شود متضامنا با سایر شركا مسئول پرداخت قروضی خواهد بود كه قبل از ورود وی حاصل‌شده و اعم از اینكه تغییری در اسم شركت داده یا نداده شده باشد چنانچه شركا قراری فی مابین برخلاف فوق نموده باشند این قرار در مقابل اشخاص ثالث كان لم یكن خواهد بود ( ماده ١٢٥ ق ت) در صورت فوت یا محجوریت یكی از شركا بقای شركت منوط به رضایت سایر شركا و قائم‌مقام متوفی خواهد بود . ( مواد ١٣٩ و ١٤٠ ق ت)

‌ماده 136 - شركت تضامني در موارد ذيل منحل مي‌شود:

‌الف) در مورد فقرات 1 - 2 - 3 ماده 93(در انحلال شركت)
‌ماده 93 - شركت سهامي در موارد ذيل منحل مي‌شود:

1- وقتي كه شركت مقصودي را كه براي آن تشکیل‌شده بود انجام داده يا انجام آن غیرممکن شده باشد.          2- وقتي كه شركت براي مدت معيني تشكيل و مدت منقضي شده باشد.  3- در صورتي كه شركت ورشكست شود  در صورتي كه شركت ورشكست شود.       4- در صورت تصميم مجمع عمومي.

ب) در صورت تراضي تمام شركاء:

ج) در صورتي كه يكي از شركاء به دلایلی انحلال شركت را از محكمه تقاضا نمايد و محكمه آن دلایل را موجه دانسته و حكم به انحلال بدهد.

‌د) در صورت فسخ يكي از شركاء مطابق ماده 137.

ه) در صورت ورشكستگي يكي از شركاء مطابق ماده 138.

‌و) در صورت فوت يا محجوريت يكي از شركاء مطابق مواد 139 و 140.

‌تبصره - در مورد بند (ج) هر گاه دلایل انحلال منحصراً مربوط به شريك يا شركاء معيني باشد محكمه مي‌تواند به تقاضاي ساير شركاء به جای انحلال حكم اخراج آن شريك يا شركاي معين را بدهد.

‌ماده 137 - فسخ شركت در صورتي ممكن است كه در اساس‌نامه اين حق از شركاء سلب نشده و ناشي از قصد اضرار نباشد - تقاضاي فسخ باید شش ماه قبل از فسخ كتباً به شركاء اعلام شود.

‌اگر موافق اساس‌نامه بايد سال به سال به حساب شركت رسيدگي شود فسخ در موقع ختم محاسبه ساليانه به عمل مي‌آيد.

‌ماده/138/ق/تجارت : در مورد ورشكستگي يكي از شركاء انحلال وقتي صورت مي‌گيرد كه مدير تصفيه كتباً تقاضاي انحلال شركت را نموده و از تقاضای مزبور شش ماه گذشته و شركت مدير تصفيه را از تقاضاي انحلال منصرف نكرده باشد.

ماده 128 - ورشكستگي شركت ملازمه قانوني با ورشكستگي شركاء و ورشكستگي بعضي از شركاء ملازمه قانوني با ورشكستگي شركت ندارد.

‌ماده 129 - طلبكاران شخصي شركاء حق ندارند طلب خود را از دارايي شركت تأمين يا وصول كنند ولي مي‌توانند نسبت به سهميه مديون خود از منافع شركت يا سهمي كه در صورت انحلال شركت ممكن است به مديون مزبور تعلق گيرد هر اقدام قانوني كه مقتضي باشد به عمل آورند.

‌طلبكاران شخصي شركاء در صورتي كه نتوانسته باشند طلب خود را از دارايي شخصي مديون خود وصول كنند و سهم مديون از منافع شركت کافی برای تأديه طلب آن‌ها نباشد مي‌توانند انحلال شركت را تقاضا نمايند (‌اعم از اينكه شركت براي مدت محدود يا غير محدود تشکیل‌شده باشد) مشروط بر اينكه لااقل شش ماه قبل قصد خود را به وسيله اظهارنامه رسمي به اطلاع شركت رسانيده باشند در اين صورت شركت يا بعضي از شركاء می‌توانند مادام كه حكم نهايي انحلال صادر نشده با تأديه طلب دائنين مزبور تا حد دارايي مديون در شركت يا با جلب رضايت آنان به طريق ديگر از انحلال شرکت جلوگيري كنند.

‌ماده 131- در صورت ورشكستگي يكي از شركاء و همچنين در صورتي كه يكي از طلبكاران شخصي يكي از شركاء به موجب ماده 129 انحلال شرکت را تقاضا كرده ساير شركاء مي‌توانند سهمي آن شريك را از دارايي شركت نقداً تأديه كرده و او را از شركت خارج كنند.

116- موارد قهری انحلال شرکت‌ها(2 مورد)

1- انتفاع تعدد شرکا : در صورتی که بیشتر شرکا کنار زده شوند مثلاً از 5 نفر 4 نفر اخراج شوند شرکت خودبخود منتفع می‌شود.

2- تلف کلیه اموال شرکت.

117- تصفیه شرکت

‌ماده 207 - وظيفه متصديان تصفيه خاتمه دادن به كارهاي جاري و اجراي تعهدات و وصول مطالبات و تقسيم دارايي شركت است به ترتيب مقرر در مواد 208 - 209 - 210 - 211 و 212.

118- شیوه تصفیه یا انواع تصفیه

الف- قراردادی(دوستانه) : منظور این است شرکا در شرکت نامه یا اساس‌نامه شیوه تصفیه را مشخص کرده باشند.

ب‌-    قانونی : اگر شرکا در شرکت نامه یا اساس‌نامه شیوه تصفیه را مشخص نکرده باشند، طبق مواد 202 تا 217 در قانون صورت می‌گیرد.

 

119- چگونگی انتخاب مدیر تصفیه

‌ماده 203 - در شركت‌هاي تضامني و نسبي و مختلط سهامي و غير سهامي امر تصفيه با مدير يا مديران شركت است مگر آن كه شركاء ضامن اشخاص ديگري را از خارج يا از بين خود براي تصفيه معين نمايند.

‌ماده 204- اگر از طرف يك يا چند شريك ضامن تعيين اشخاص مخصوص براي تصفيه تقاضا شد و ساير شركاء ضامن آن تقاضا را نپذیرفتند محکمه بدايت اشخاصي را براي تصفيه معين خواهد كرد.

‌ماده 208 - اگر براي اجراي تعهدات شركت معاملات جديدي لازم شود متصديان تصفيه انجام خواهند داد.

‌ماده 209 - متصديان تصفيه حق دارند شخصاً يا به توسط وكيل از طرف شركت محاكمه كنند.

120- شرکت با مسئولیت محدود

مسئولیت به نسبت آورده شرکت است و این شرکت بینابین شرکت تضامنی و نسبی است.

‌ماده 94 - شركت با مسئوليت محدود شركتي است كه بين دو يا چند نفر براي امور تجارتي تشکیل‌شده و هر يك از شركاء بدون اينكه سرمايه به سهام يا قطعات سهام تقسيم شده باشد - فقط تا ميزان سرمايه خود در شركت مسئول قروض و تعهدات شركت است.

‌ماده 96 - شركت با مسئوليت محدود وقتي تشكيل مي‌شود كه تمام سرمايه نقدي تأديه و سهم‌الشركه غير نقدي نيز تقويم و تسليم شده باشد.

‌ماده 97- در شرکت نامه بايد صراحتاً قيد شده باشد كه سهم‌الشركه‌هاي غير نقدي هر كدام به چه ميزان تقويم شده است.

121- ضمانت اجرا

‌ماده 100- هر شركت با مسئوليت محدود كه برخلاف مواد 96 و 97 تشکیل‌شده باشد باطل و از درجه اعتبار ساقط است ليكن شركاء در مقابل اشخاص ثالث حق استناد به اين بطلان ندارند.

122- اشخاص زیر کلاه‌بردار محسوب می‌شوند :

‌ماده 98 - شركاء نسبت به قيمتي كه در حين تشكيل شركت براي سهم‌الشركه‌هاي غير نقدي معین‌شده در مقابل اشخاص ثالث مسئوليت تضامنی دارند.

‌ماده 115- اشخاص ذيل کلاه‌بردار محسوب مي‌شوند :

‌الف) مؤسسين و مديراني كه برخلاف واقع پرداخت تمام سهم‌الشركه نقدي و تقويم و تسليم سهم‌الشركه غير نقدي را در اوراق و اسنادي كه باید برای ثبت شركت بدهند اظهار كرده باشند.

ب) كساني كه به وسيله متقلبانه سهم‌الشركه غير نقدي را بيش از قيمت واقعي آن تقويم كرده باشند.

ج) مديراني كه با نبودن صورت دارايي يا با استناد صورت دارايي مزور منافع موهومي را بين شركاء تقسيم كنند.

‌ماده/102/ق/تجارت : سهم‌الشركه شركاء نمي‌تواند به شكل اوراق تجارتي قابل انتقال اعم از با اسم يا بی اسم و غيره درآيد. سهم‌الشركه را نمي‌توان منتقل به غیر نمود مگر با رضايت عده از شركاء كه لااقل سه ربع سرمايه متعلق به آن‌ها بوده و اكثريت عددي نيز داشته باشند.

انتقال سهم الشرکه(با رضایت 75% از شرکا - داشتن اکثریت عددی- به موجب سند رسمی).

‌ماده 103- انتقال سهم‌الشركه به عمل نخواهد آمد مگر به موجب سند رسمي.

123- ثبت شرکت

شرکت از زمانی تشکیل می‌شود که دو یا چند نفر قصد تشکیل آن را داشته باشند بنابراین قصد و نیت ایشان ملاک تشکیل است اما از نظر مقررات و ضوابط اداری طی نمودن مراحلی چند جهت تأسیس یک شرکت یا مؤسسه ضروری است تا این شرکت بر روی کاغذ نوشته شود و در دفاتر اداره ثبت شرکت‌ها ثبت گردد.

 ماده 20 قانون تجارت انواع شرکت‌های تجاری را به هفت قسم تقسیم می‌کند :

1ـ شرکت‌های سهامی.   2ـ شرکت با مسئولیت محدود. 3ـ تضامنی.  4 ـ مختلط سهامی. 5- مختلط غیر سهامی     6-شرکت نسبی   .7- شرکت تعاونی تولید و مصرف که ثبت این نوع شرکت‌ها در تهران بر عهده اداره ثبت شرکت‌ها و در شهرستان در اداره ثبت مرکزی است.

 مدارک مورد نیاز جهت تأسیس شرکت :

 شرکت با مسئولیت محدود : مطابق با ماده 27 قانون تجارت شرکت با مسئولیت محدود شرکتی است که بین دو یا چند نفر برای امور تجاری تشکیل‌شده است و هر یک از شرکاء بدون این که سرمایه به سهام و یا قطعات سهامی تقسیم‌شده باشد فقط تا میزان سرمایه خود در شرکت مسئول قروض و تعهدات شرکت است. مدارک مورد نیاز جهت تأسیس شرکت با مسئولیت محدود :

 الف) دو نسخه تقاضانامه

ب)دو نسخه صورت شرکت نامه

 ج) دو نسخه اساس‌نامه

 د) دو نسخه صورت‌جلسه مجمع عمومی و مؤسسین

 ه)کپی برابر اصل شده شناسنامه مؤسسین و چنانچه هیأت مدیره نیز خارج از شرکاء باشند کپی برابر اصل شده شناسنامه اعضاء هیأت مدیره نیز الزامی است و هر گاه مؤسسین شرکت اشخاص حقوقی باشند آخرین تغییرات مدیران و سرمایه شرکت که در روزنامه رسمی درج گردیده است همراه با برگه معرفی‌نامه نماینده نیز ضمیمه مدارک دیگر می‌شود.

 

124- اختیارات مدیران

‌ماده/105/ق/تجارت : مديران شركت كليه اختيارات لازمه را براي نمايندگي و اداره شركت خواهند داشت مگر اينكه در اساس‌نامه غير اين ترتيب مقررشده باشد هر قرارداد راجع به محدود كردن اختيارات مديران كه در اساس‌نامه تصريح به آن نشده در مقابل اشخاص ثالث باطل و كان‌لم‌يكن است.

‌ماده/106/ق/تجارت : تصميمات راجعه به شركت بايد به اكثريت لااقل نصف سرمايه اتخاذ شود - اگر در دفعه اولي اين اكثريت حاصل نشد بايد تمام شرکاء مجدداً دعوت شوند در اين صورت تصميمات به اكثريت عددي شركاء اتخاذ مي‌شود اگر چه اكثريت مزبور داراي نصف سرمايه نباشد. اساس‌نامه شرکت می‌تواند ترتيبي برخلاف مراتب فوق مقرر دارد.

‌ماده/109/109ق/تجارت : هر شركت با مسئوليت محدود كه عده شركاء آن بيش از دوازده نفر باشد بايد داراي هيأت نظار بوده و هيأت مزبور لااقل سالي يك مرتبه‌ مجمع عمومي شركاء را تشكيل دهد.

‌هيأت نظار بايد بلافاصله بعد از انتخاب شدن تحقيق كرده و اطمينان حاصل كند كه دستور مواد 96 و 97 رعايت شده است.

‌هيأت نظار مي‌تواند شركاء را براي انعقاد مجمع عمومي فوق‌العاده دعوت نمايد مقررات مواد 165 - 167 - 168 و 170 در مورد شرکت‌های با مسئولیت محدود نيز رعايت خواهد شد.

‌ماده 106 - تصميمات راجع به شركت بايد به اكثريت لااقل نصف سرمايه اتخاذ شود - اگر در دفعه اولي اين اكثريت حاصل نشد بايد تمام شرکاء مجدداً دعوت شوند در اين صورت تصميمات به اكثريت عددي شركاء اتخاذ مي‌شود اگر چه اكثريت مزبور داراي نصف سرمايه نباشد. اساس‌نامه شرکت می‌تواند ترتيبي برخلاف مراتب فوق مقرر دارد.

‌ماده 111 - هر تغيير ديگري راجع به اساس‌نامه بايد به اكثريت عددي شركاء كه لااقل سه ربع سرمايه را نيز دارا باشند به عمل آيد مگر اينكه در اساس‌نامه اكثريت ديگري مقررشده باشد.

125- انحلال شرکت با مسئولیت محدود

‌ماده 114 - شركت با مسئوليت محدود در موارد ذيل منحل مي‌شود:

‌الف) در مورد فقرات 1 - 2 - 3 ماده 93.

ب) در صورت تصميم عده از شركاء كه سهم‌الشركهآن‌ها بيش از نصف سرمايه شركت باشد.

ج) در صورتي كه به واسطه ضررهاي وارده نصف سرمايه شركت از بين رفته و يكي از شركاء تقاضاي انحلال كرده و محكمه دلايل او را موجه دیده و ساير شركاء حاضر نباشند سهمي را كه در صورت انحلال به او تعلق مي‌گيرد پرداخته و او را از شركت خارج كنند.

‌د) در مورد فوت يكي از شركاء اگر به موجب اساس‌نامه پيش‌بيني شده باشد.

 

« الّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ عَجِّل فَرَجَهُم »

نوشتن صلوات - رسول خدا(ص) فرمودند : هر کس در کتابی یا نوشته‌ای بر من صلوات بنویسد، تا زمانی که نام من در کتاب هست فرشتگان پیوسته برای او از درگاه حق طلب آمرزش می‌کنند(قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، جلد2، داستان‌های صلوات : 8).

- با مثبت اندیشی، انرژی مثبت به خود و به دیگران هدیه نمایید.

- باتجربه کردن چالش‌ها، آبدیده‌تر می‌شوید.

- از قضاوت عجولانه پرهیز کنیم(سنگ آخر را اوّل نزنیم).

- برای روشن کردن زوایای تاریک رشد و بالندگی خودمان فکری بکنیم.

 

نشانی وبلاگ یاسم امامی ؛ گوگل- یاسم امامی- فایل های گل یاس.

یا

lawyer-91.rozblog.com

 

«  پایان »

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                     

 

درس : قانون و مقررات وزارت خانه‌ها و سازمان‌های تابعه

مدرس ؛ یاسم امامی

منابع درس :

1- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران(ق.ا.ج.ا.ا).

2- قانون مدیریت خدمات کشوری(ق.مد.خد.ک).

3- قانون استخدام كشوري(ق.ا.ک).

4- قانون دیوان محاسبات کشور(ق.د.مح.ک).

 

 

مقدمه

تعریف قانون

قانون معرّب واژه يوناني(Kanon)، به معناي رسم، قاعده، روش و آيين است . گاه به عنوان منبعي از منابع حقوق و در برابر عرف در نظر گرفته مي‌شود. در اصطلاح، مقصود تمام مقرراتي است كه از سوي يكي از مراجع ذي‌صلاح وضع‌شده باشد. قانون، در اين معناي عام، علاوه بر مصوبات مجلس، شامل تصويب‌نامه‌ها و بخش‌نامه‌هاي اداري نيز مي‌شود. قانون در اصطلاح حقوق اساسي، به مصوباتي اطلاق مي‌گردد كه با تشريفات مقرر در قانون اساسي از سوي مجلس شوراي اسلامي وضع‌شده يا از طريق همه‌پرسي، به طور مستقيم انجام گرفته باشد.

 برخي صاحب‌نظران، « قانون » را مجموعه بايدها و نبايدهايي مي‌دانند كه شيوه رفتار آدمي را در زندگي اجتماعي تعيين مي‌كند.

معنی قانون در فرهنگ لغت ؛ آنچه برای نظم جامعه و آسایش مردم درست شده باشد.

 

حاكميت خداوند

قرآن كريم حاكميت مطلق را مخصوص خداوند مي‌داند: «إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ(يوسف: 40)؛ حكم، جز، از آن خدا نيست، دستور داده كه جز او را نپرستيد».

واژه «حكم»، معاني بسياري دارد. ولي در اين آيه، به قرينه عبارت «امر الاتعبدوا الا اياه» بر معنايي دلالت دارد كه لازمه‌اش امر و نهي است ؛ يعني اين حاكميت كه مخصوص خداوند است، موجب مي‌شود خداوند به بندگانش امر و نهي كند و مردم موظف‌اند كه فرامين(فرمان‌ها) او را اطاعت كنند. چنانكه در قانون اساسي درباره حاكميت خداوند چنين آمده است:

حاكميت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست. و خداوند هم، انسان را بر سرنوشت اجتماعي خويش حاكم ساخته است، هيچ‌كس نمي‌تواند اين حق الهي را از انسان سلب كند، يا در خدمت منافع فرد يا گروهي خاص قرار دهد.

 

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

 مهم‌ترين سند حقوقي و سياسي يك كشور، بيانگر بنيادها، نهادها، ساختارها، مناسبات سياسي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي، حقوق اساسي، به خصوص نشان‌دهنده نوع حاكميت و حكومتي است كه در يك نظام سياسي وجود دارد.

اساس و مادر و زیربنای تمام قانون‌ها در کشور جمهوری اسلامی است و دارای 177 اصل است.

        دیدگاه امام خمینی درباره اهمیت قانون، ضرورت قانون‌گرایی و پرهیز از قانون‌شکنی     

" قانون‌گرایی" را باید یکی از بزرگ‌ترین مشخصه‌‌های حکومت اسلامی برشمرد و از میان سایر مشخصه‌ها برجستگی خاصی برای آن قائل شد. این اهمیت و برجستگی از خاستگاه اولیه آن نشان دارد و آن قرآن کریم است که "وحی الهی" و مجموعه‌ای کامل و جامع از تعالیم و قوانین اسلام است. جایگاه و اهمیت قانون‌گرایی با موضوعی دیگر نیز پیوند دارد و آن توجه به این واقعیت است که اصولاً "قانون" برای "عمل" است و اگر قرار باشد که قوانین به حیطه عمل در نیایند آیا جز این است که بود و نبود آن‌ها یکسان می‌شود؟ و به راستی چه تفاوتی است بین قوانینی که در لابلای کتب و بخشنامه‌ها محصورند و غبار فراموشی بر آن‌ها نشسته است با شبیه همان قوانین که از ابتدا تکوین نیافته و به کتاب و بخشنامه راه پیدا نکرده است ؟

نقش حیاتی و محوری قانون‌گرایی به گونه‌ای است که در حکومت اسلامی، رهبر و زمامدار نیز خود را تابع و مجری قانون می‌داند و تا آنجا به این "اصل" پای می‌فشرد که حتی در نظام قضایی اسلام و در پیروی از قانون، به مساوی بودن خود با همه افراد ملت و حتی یک یهودی که در ذمه اسلام است تفاوتی قائل نیست و ما این سیره و روش الهی را در دوره رهبری و زمامداری حضرت امام علی بن ابیطالب(ع) سراغ داریم.

حضرت امام خمینی به تبعیت از مشی و روش امام المتقین حضرت علی(ع) برای عمل دقیق به قوانین اسلام اهمیت خاص قائل می‌شد و خود اولین کسی بود که عامل به قانون بود.

امروز یکی از مشکلات بزرگ ما در نظام سیاسی و در تشکیلات حکومتی، گریزهایی است که در گوشه‌ و کنار از قوانین مشاهده می‌شود و شگفت‌انگیز این که در مواردی با توجیه‌هایی هم همراه است! اسلام به هیچ‌وجه قانون گریزی را در نظام حکومتی از هیچ کس نمی‌پذیرد و آن را آفت بزرگ دین و جامعه و کشور می‌داند.

انواع حقوق مردم(17 مورد).

1-   حق برابری همه مردم در برابر قانون.

2-    حق برخورداری همه مردم از حقوق مساوی، بدون در نظر گرفتن رنگ، نژاد، زبان و مانند این‌ها.

3-   حمایت یکسان قانون از زن و مرد و برخورداری هر دو آن‌ها از همه حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با رعایت موازین اسلامی.

4-   حق برخورداری مردم از امنیت و مصونیت از جهت حیثیّت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل.

5-   حق مصونیت از تجسّس.

6-   حق برخورداری از امنیت و مصونیت قضایی ؛ برائت، منع شکنجه، منع هتک حیثیت و تعرّض.

7-    حق آزادی بیان، قلم و مطبوعات در حدود مقرر در اسلام.

8-   حق برخورداری از آزادی‌های گروهی ؛ مانند تشکیل احزاب، جمعیت‌ها، انجمن‌های سیاسی و صنفی و انجمن‌های اسلامی و راه‌پیمایی‌ها.

9-    حق آزادی‌های فکری و عقیدتی و منع تفتیش عقاید.

10- حق آزادی کار و شغل.

11- حق برخورداری از تأمین اجتماعی.

12- حق برخورداری رایگان از وسایل آموزش و پرورش.

13- حق برخورداری از مسکن متناسب با نیاز.

14- حق انتخاب محل اقامت.

15- حق دادخواهی و رجوع به دادگاه‌های صالح و حق در دسترس داشتن این‌گونه دادگاه‌ها.

16- حق انتخاب وکیل و حق فراهم شدن امکانات تعیین وکیل در صورت عدم توانایی فرد برای انتخاب وکیل.

17- حق داشتن تابعیت ایرانی برای هر فرد ایرانی و حق برخورداری اتباع خارجه از تابعیت ایرانی در حدود قوانین.

 

 

واژه‌ها و اصطلاحات و تعاریف

 

تعریف حقوق : مجموعه قوانين و مقررات حاكم بر ارتباط اجتماعي انسان‌ها كه باعث نظم در جامعه می‌شود.

قانون اساسي: مجموعه قوانين و مقررات حاكم بر دولت و مردم.

قانون از دو طريق به وجود می‌آید:

1- طرح : عبارت است از مجموعه يا خواسته‌ای كه حداقل 15 نفر نماينده آن را امضاء كنند.

2- لايحه : پيشنهادي كه از طرف دولت و وزرا مطرح و تسليم مجلس شوراي اسلامي می‌شود. و بعد از تصويب توسط اكثريت نمايندگان ، مصوبه به شوراي نگهبان جهت مطابقت با شرع و قانون اساسي فرستاده می‌شود و شوراي نگهبان 15 روز فرصت داد كه نظر خويش را بيان كند و چنانچه مصوبه را تأييد نكرد به مجلس شوراي اسلامي برميگراند و چنانچه مجلس شوراي اسلامي نظر شوراي نگهبان تأمين نكرد مصوبه مجلس به مجمع تشخيص مصلحات نظام فرستاده می‌شود و در نهايت مجمع يا نظر شوراي نگهبان را پذيرفته و مصوبه را باطل و (كان لم يكن) تلقي می‌کند يا مصوبه را بدون كم و زياد تأييد می‌نماید.

روزنامه رسمي : روزنامه‌ای كه تحت عنوان روزنامه رسمي كه هر روز  زير نظر قوه قضائيه منتشر می‌شود. و بعد از گذشت 15 روز لازم به اجرا است.

قانون با معيار ديگري به دو دسته تقسيم می‌شود:

آمره: اگر مخالفت افراد نسبت به قانون معتبر نباشد آمره – مثل: اكثر مواد قانوني جزا- كار

تفسيري: اگر مخالفت افراد نسبت به قانون معتبر باشد- مثل اكثر مواد قانون مدني يا تجارت.

 

نظريه علماي حقوق: بعضي از اصطلاحات حقوقي كه در متن قانون به‌کاررفته است براي تشخيص نظر قانون‌گذار بايد تفسيري شوند و اين تفسير توسط علماي حقوق صورت می‌گیرد كه این‌ها منجر به دكترين حقوقي می‌شود كه يكي از منابع حقوق است.

 

رويه قضايي: نظريه نهايي مستشاران ديوان عالي كشور نسبت به يكي از دو رأي متضاد كه در موارد مشابه توسط دادگاه صادر شده است می‌گویند.

 

فرامين رهبري: در بعضي از موارد براي مردم مشكل پيش می‌آید  رهبر فرماني را صادر می‌کند كه لازم اجرا است، از قبيل عفو عمومي.

 

عرف محل: رویه‌ای است كه قانون در مورد آن  به صراحت وضع نشده ولي مردم طبق عرف همان محل به صورت عادت انجام دهند كه لازم اجرا است و همچنين الفاظ حقوق بر معناي عرف مردم حمل می‌شود.

 

اعتبار قانون

1- قانون اساسي

2- قانون (عادي ، خاص)

3- بخشنامه  و آئين نامه‌ها.

 

شرايط اساسي صحت معاملات طبق ماده 190 قانون

1- اهليت:

يعني طرفين معامله  عاقل باشد، (سن 18 سال)  بالغ باشد، رشيد باشد.

مربوط به اشخاص:

الف) عاقل: به كسي گفته می‌شود كه خوب و بد را تشخيص دهد، خود را كنترل كند و در مورد رفتارش قضاوت نمايد.

ب) رشيد باشد: يعني طرفين معامله سفيه نباشند و به تعبيري طرفين عقل معاش داشته باشند و بتوانند زندگي خود را تدبير كنند.

رشيد: كسي است كه  عقل معاش دارد يعني زندگی‌اش را با تدبير می‌چرخاند.

محجور: كسي كه حق انجام معامله را ندارد.

محجورين 5 دسته‌اند: 1- ديوانگان(عاقل نباشد)  2- اصغار(صغير) 3- سفيه(رشيد) 4- ورشکسته‌ها  5- مفلسان(تنگدستي)

 ورشكسته: تاجري است كه در مقابل طلب، طلبكاران متوقف شده است و دادگاه حكم ورشكستگي او را صادر كرده باشد.

مفلس: شخص عادي است كه دادگاه حكم اعسار( تنگدستي) او را صادر كرده باشد.

ج) بالغ باشد يعني صغير نباشد، يك از امارات بلوغ بين طرفين است لذا دو نوع سن وجود دارد.

نكاهي: مانند سن دختران 9سال ، پسران 15 سال قمري است.

حقوقي: چه پسر و چه دختر هر دو 18 سال بايد داشته باشند.

 

تعريف سند: نوشته يا مدركي است كه مورد استناد دعوي قرار می‌گیرد.

سند عادی : نوشته‌ای كه رسمي نيست و توسط مقام دولتي نباشد و بتوان مورد استفاده قرارداد. امكان دارد كتبي نباشد.

 

سند رسمی : نوشته‌ای است كه در نزد مقامات دولتي و در حدود صلاحيت آن‌ها تنظيم شده باشد. مثل: سند خانه، سند ازدواج، سند رسمي امضاء آن تأییدشده و مفاد آن هم درست است. 

 

 

فرق سند رسمي و عادي:

 1- سند عادي قابل تكذيب است ولي سند رسمي قابل تكذيب نيست.

2- سند عادي فقط از طريق دادگستري می‌توان مفاد آن را بعد از تأييد اجرا كرد ولي  در سند رسمي علاوه بر دادگستري از طريق  اداره ثبت محل قابل‌اجرا است.

 

چه اسنادي در حكم سند رسمي هستند؟ چك – سفته- برات

 

حقوق : وظایف و تکالیف- در فارسی به معنی دستمزد- مجموعه قوانین، قواعد لازم الاجرائی که به منظور استقرار نظم در جوامع انسانی رفع یا شناخته شده است.

 

صورت‌جلسه : جمع‌آوری و تدوینی مطالبی که علاوه بر تأمین اهداف و نیازهای یک جلسه بتواند به عنوان مرجع مناسبی در آینده قرار گیرد.

 

اساس‌نامه : قانونی که برای اداره یک انجمن یا مجلس یا سازمان اجتماعی و سیاسی تنظیم شده باشد.

 

آیین‌نامه : مجموعه اصول و قوانین داخلی که یک شرکت برای نظر دادن به روال کاری خود، تهیه می‌کند.

 

قرارداد : توافق دو یا چند نفر در خصوص انجام کار یا ایفاد تعهدی.

 

پروژه : به عبارت دیگر فرآیند خاصی مشتمل بر مجموعه‌ای از فعالیت‌های هماهنگ و کنترل شده با زمان آغاز و پایان.

 

کارفرما : شخص حقیقی یا حقوقی است که بیمه‌شده به دستور یا به حساب او کار می‌کند. کلیه کسانی که به عنوان مدیر یا مسئول عهده‌دار اداره کارگاه هستند نماینده کارفرما محسوب می‌شوند و کارفرما مسئول انجام کلیه تعهداتی است که نمایندگان مزبور در قبال بیمه‌شده به عهده می‌گیرند.

 

پیمانکار : در اصلاح مالیات بر درآمد آنکه ضمن عقد قرارداد کتبی متعهد کند که ساخت بنائی یا تهیه و تحویل کالایی را در مقابل شود و پول معین به عهده گیرد.

 

بخشنامه و دستورالعمل : بخشنامه برای حسن اجرای مقررات توسط مدیران سازمان‌ها یا واحدهای اداری تدوین و صادر می گردد. دستورالعمل ها برای نحوه انجام امور محوله صادر شده و در بعضی موارد در قوانین، صدور دستورالعمل بعهده هیات وزیران یا وزارتخانه ها یا سازمان‌ها و غیره محول می‌شود.

 

رزو نامه : فرم حاوی سوابق تحصیلی، سوابق تجربی (سابقه کار)، مشاغل و سمت‌های قبلی کارکنان است.

 

تعريف قانون و مقررات‏

قانون در معناى عام، شامل مجموعه قواعد حقوقى است كه به وسيله قانون‌گذار مقرّر مى‏شود.

مقررات (جمع مقرّر) به معناى تصميمات و اقدامات مربوط به اعلان و اجراى قوانين است كه توسط وزرا (مقررات وزارتى) يا استانداران(مقررات ايالتى) يا شهرداران (مقررات شهردارى) يا برخى ديگر از مراجع صلاحيت‏دار ادارى گرفته شده است، اما در معناى عام شامل قانون، تصويب‏نامه، آيين‏نامه، بخشنامه و هر چه ضمانت اجرا داشته باشد، مى‏شود.

کشور متشکل از مردم و دولت است.

 

وزارتخانه

وزارت یکی از اجزای ساختار دولت است. دولت‌ها در جهان امور گوناگونی که با آن‌ها سر و کار دارند را به شاخه‌های گوناگون بخش کرده‌اند و برای هر شاخه از فعالیت‌ها یک مسئول ویژه به نام وزیر گمارده‌اند. هر وزیر مسئول گرداندن امور یک وزارت می‌شود. نهاد وزارت و ساختمانی که یک وزارت در آن جا دارد وزارتخانه نام دارد.

تا فروردین سال ۱۳۹۰، تعداد 21 وزارتخانه برای کشور جمهوری اسلامی ایران مشخص و تعریف شده است.

س- شخص حقوقی به چه کسی گفته می‌شود ؟

شخص حقوقی هنگامی پدید می‌اید که دسته‌ای از افراد، که دارای منابع و فعالیت مشترک هستند، یا پاره‌ای از اموال، که به اهداف خاصی اختصاص داده‌شده‌اند، در کنار هم قرار بگیرند و قانون آن‌ها را طرف حق و تکلیف بشناسد و برای آن‌ها شخصیت مستقلی قائل گردد مانند ؛ دولت، شهرداری، دانشگاه تهران و دانشگاه مفید.

در واقع شخص حقوقی به آن « گروه‌ها، جمعیت‌ها و انجمن‌هایی گفته می‌شود که حقوق و تکالیف مشترک و متمایز از حقوق و تکالیف افرادی که آن‌ها را تشکیل داده‌اند دارا هستند. مفهوم شخصیت حقوقی تعبیری اعتباری از تأسیسی حقوقی است که به مرور زمان و با پیشرفت تمدن‌ها پدید آمده است. بدین گونه « نهادهای مذکور می‌توانند از آن­چه قانون برای اشخاص حقیقی از حقوق و تکالیف مقرر کرده برخوردار گردند ، مگر حقوق و تکالیفی که با طبیعت انسان ملازمه دارد مانند ؛ وظیفه ابوت و بنوت و امثال آن».

س- شخص حقیقی به چه کسی گفته می‌شود ؟

شخص حقیقی

در اصطلاح حقوقی, شخص حقیقی به هر یک از افراد نوع بشر گفته می‌شود. این واژه در مقابل واژه‌ی شخص حقوقی که ممکن است شخص حقوقی حقوق عمومی مانند دولت یا شخص حقوقی حقوق خصوصی مانند یک شرکت تجاری یا یک نهاد غیر تجارتی باشد, قرار می‌گیرد.

ویژگی‌های شخص حقیقی

شخص حقیقی(طبیعی)ویژه‌ی هر یک از آدمیان است که می‌تواند طرف حق قرار بگیرد چه آن که از مباشرت در استیفای آن به جهت حَجر ممنوع باشد یا نباشد. در واقع, شخصیت حقوقینیز بنا به مصالح شخصیت حقیقی بنیان‌گذاری شد.

حجر : ممنوع بودن شخص از مداخله در اموال خود به سبب کمی سن یا دیوانگی یا سفاهت(نادانی).

الف- مواد مورد بررسی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

 

اصل ۱/ق/اساسی/ج/ا. ایران :

حکومت ایران جمهوری اسلامی است که ملت ایران، بر اساس اعتقاد دیرینه‏اش به حکومت حق و عدل قرآن، در پی انقلاب اسلامی پیروزمند خود به رهبری مرجع عالی‌قدر تقلید آیت‌الله العظمی امام خمینی، در همه‏پرسی دهم و یازدهم فروردین‌ماه یک هزار و سیصد و پنجاه و هشت هجری شمسی برابر با اول و دوم جمادی‌الاولی سال یک هزار و سیصد و نود و نه هجری قمری با اکثریت۹۸٫۲٪ کلیه کسانی که حق رأی داشتند، به آن رأی مثبت داد.

 

اصل 2/ق/ اساسی ج.ا. ایران :

 

جمهوری اسلامی، نظامی است بر پایه ایمان به:‏

1- خدای یکتا (لا اله الا الله) و اختصاص حاکمیت و تشریع به او و لزوم تسلیم در برابر امر او.

2-   وحی‏ الهی و نقش بنیادی آن در بیان قوانین.

3-   معاد و نقش سازنده آن در سیر تکاملی انسان به سوی خدا.

4-   عدل خدا در خلقت و تشریع.

5-   امامت و رهبری مستمر و نقش اساسی آن در تداوم انقلاب اسلام.

6-   کرامت و ارزش والای انسان و آزادی توأم با مسئولیت او در برابر خدا، که از راه‏‏:

- اجتهاد مستمر فقهای جامع‏الشرایط بر اساس کتاب و سنت معصومین سلام‌الله علیهم اجمعین،

- استفاده از علوم و فنون و تجارب پیشرفته بشری و تلاش در پیشبرد آن‌ها،

- نفی هر گونه ستمگری و ستم‏کشی و سلطه‏گری و سلطه‏پذیری،

قسط و عدل و استقلال سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و همبستگی ملی را تأمین می‌کند.

 

اصل ۳/ق/اساسی ج.ا. ایران :

دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است برای نیل به اهداف مذکور در اصل دوم، همه امکانات خود را برای امور زیر به کاربرد:

1- ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوی و مبارزه با کلیه مظاهر فساد و تباهی.

2- بالا بردن سطح آگاهی‌های عمومی در همه زمینه‏های با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانه‏های گروهی و وسایل دیگر.

3- آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان برای همه در تمام سطوح، و تسهیل و تعمیم آموزش عالی.

4- تقویت روح بررسی و تتبع و ابتکار در تمام زمینه‏های علمی، فنی، فرهنگی و اسلامی از طریق تأسیس مراکز تحقیق و تشویق محققان.

5- طرد کامل استعمار و جلوگیری از نفوذ اجانب.

6- محو هر گونه استبداد و خودکامگی و انحصارطلبی.

7- تأمین آزادی‌های سیاسی و اجتماعی در حدود قانون.

8- مشارکت عامه مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خویش.

9- رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه، در تمام زمینه‏های مادی و معنوی.

10- ایجاد نظام اداری صحیح و حذف تشکیلات غیر ضرور.

11- تقویت کامل بنیه دفاع ملی از طریق آموزش نظامی عمومی برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی و نظام اسلامی کشور.

12- پی‌ریزی اقتصادی صحیح و عادلانه بر طبق ضوابط اسلامی جهت ایجاد رفاه و رفع فقر و برطرف ساختن هر نوع محرومیت در زمینه‏های تغذیه و مسکن و کار و بهداشت و تعمیم بیمه.

13- تأمین خودکفایی در علوم و فنون صنعت و کشاورزی و امور نظامی و مانند این‌ها.

14- تأمین حقوق همه‌جانبه افراد از زن و مرد و ایجاد امنیت قضایی عادلانه برای همه و تساوی عموم در برابر قانون.

15- توسعه و تحکیم برادری اسلامی و تعاون عمومی بین همه مردم.

16- تنظیم سیاست خارجی کشور بر اساس معیارهای اسلام، تعهد برادرانه   نسبت به همه مسلمان و حمایت بی‏دریغ از مستضعفان جهان.

 

اصل 4/ق/اساسی ج.ا.ایران :

کلیه قوانین و مقررات مدنی، جزایی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی و غیر این‌ها باید بر اساس موازین اسلامی باشد. این اصل بر اطلاق یا عموم همه اصول قانون اساسی و قوانین و مقررات دیگر حاکم است و تشخیص این امر بر عهده فقها شورای نگهبان است.

 

اصل 5/ق/اساسی ج.ا.ایران :

در زمان غیبت حضرت ولی‌عصر (عجل الله تعالی فرجه)، در جمهوری اسلامی ایران ولایت امر و امامت امت بر عهده فقیه عادل و با تقوی، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبر است که طبق اصل یک صد و هفتم عهده‏دار آن می‌گردد.

 

اصل 107/ق/اساسی ج.ا.ایران : خبرگان رهبری

 

پس از مرجع عالی‌قدر تقلید و رهبر کبیر انقلاب جهانی اسلام و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران حضرت آیت‌الله العظمی امام خمینی "قدس سره‏الشریف" که از طرف اکثریت قاطع مردم به مرجعیت و رهبری شناخته و پذیرفته شدند، تعیین رهبر به عهده خبرگان منتخب مردم است. خبرگان رهبری درباره همه فقها واجد شرایط مذکور در اصول پنجم و یک صد و نهم بررسی و مشورت می‌کنند هر گاه یکی از آنان را اعلم به احکام و موضوعات فقهی یا مسائل سیاسی و اجتماعی یا دارای مقبولیت عامه یا واجد برجستگی خاص در یکی از صفات مذکور در اصل یک صد و نهم تشخیص دهند او را به رهبری انتخاب می‌کنند و در غیر این صورت یکی از آنان را به عنوان رهبر انتخاب و معرفی می‌نمایند. رهبر منتخب خبرگان، ولایت امر و همه مسؤولیت‌های ناشی از آن را بر عهده خواهد داشت. رهبر در برابر قوانین با سایر افراد کشور مساوی است.

 

اصل 109/ق/اساسی ج.ا.ایران : شرایط و صفات رهبر

1.    صلاحیت علمی لازم برای افتاء در ابواب مختلف فقه.

2.    عدالت و تقوای لازم برای رهبری امت اسلام.

3.    بینش صحیح سیاسی و اجتماعی، تدبیر، شجاعت، مدیریت و قدرت کافی برای رهبری.

در صورت تعدد واجدین شرایط فوق، شخصی که دارای بینش فقهی و سیاسی قوی‏تر باشد مقدم است.

 

اصل 6/ق/اساسی ج.ا.ایران :

در جمهوری اسلامی ایران امور کشور باید به اتکا آراء عمومی اداره شود، از راه انتخابات : انتخاب رییس‌جمهور، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، اعضای شوراها و نظایر این‌ها، یا از راه همه‌پرسی در مواردی که در اصول دیگر این قانون معین می‌گردد.

 

اصل 7/ق/اساسی ج.ا.ایران :

طبق دستور قرآن کریم : « و امر هم شوری بینهم» و « شاورهم فی الامر»، شوراها، مجلس شورای اسلامی، شورای استان، شهرستان، شهر، محل، بخش، روستا و نظایر این‌ها از ارکان تصمیم‏گیری و اداره امور کشورند. موارد، طرز تشکیل و حدود اختیارات و وظایف شوراها را این قانون و قوانین ناشی از آن معین می‌کند.

 

اصل 16/ق/اساسی ج.ا.ایران :

از آنجا که زبان قرآن و علوم و معارف اسلامی عربی است و ادبیات فارسی کاملاً با آن آمیخته است این زبان باید پس از دوره ابتدایی تا پایان دوره متوسطه در همه کلاس‌ها و در همه رشته‏ها تدریس شود.

 

اصل 10/ق/اساسی ج.ا.ایران :

از آنجا که خانواده واحد بنیادی جامعه اسلامی است، همه قوانین و مقررات و برنامه‌ریزی‌های مربوط باید در جهت آسان کردن تشکیل خانواده، پاسداری از قداست آن و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد.

 

اصل 19/ق/اساسی ج.ا.ایران : برابری قومی

مردم ایران از هر قوم و قبیله که باشند از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ، نژاد، زبان و مانند این‌ها سبب امتیاز نخواهد بود.

 

اصل 20/ق/اساسی ج.ا.ایران : یکسانی زن و مرد طبق اسلام

همه افراد ملت اعم از زن و مرد یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام برخوردارند.

 

اصل 21/ق/اساسی ج.ا.ایران : حقوق زنان

دولت موظف است حقوق زن را در تمام جهات با رعایت موازین اسلامی تضمین نماید و امور زیر را انجام دهد :

1. ایجاد زمینه‏های مساعد برای رشد شخصیت زن و احیای حقوق مادی و معنوی او.

2. حمایت مادران، بالخصوص در دوران بارداری و حضانت فرزند، و حمایت از کودکان بی‌سرپرست.

3. ایجاد دادگاه صالح برای حفظ کیان و بقای خانواده.

4. ایجاد بیمه خاص بیوگان و زنان سالخورده و بی‏سرپرست.

5. اعطای قیمومت فرزندان به مادران شایسته در جهت غبطه آن‌ها در صورت نبودن ولی شرعی.

 

اصل 22/ق/اساسی ج.ا.ایران :

حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است مگر در مواردی که قانون تجویز کند.

 

اصل 27/ق/اساسی ج.ا.ایران :

تشکیل اجتماعات و راه‌پیمایی‏ها، بدون حمل سلاح، به شرط آن که مخل به مبانی اسلام نباشد آزاد است.‏‏

 

اصل 28/ق/اساسی ج.ا.ایران :

هر کس حق دارد شغلی را که بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند. دولت موظف است با رعایت نیاز جامعه به مشاغل گوناگون، برای همه افراد امکان اشتغال به کار و شرایط مساوی را برای احراز مشاغل ایجاد نماید.

 

اصل 29/ق/اساسی ج.ا.ایران :

برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، از کارافتادگی، بی‌سرپرستی، در راه ماندگی، حوادث و سوانح، نیاز به خدمات بهداشتی درمانی و مراقبت‌های پزشکی به صورت بیمه و غیره، حقی است همگانی. دولت موظف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی فوق را برای یک افراد کشور تأمین کند.

 

اصل 30/ق/اساسی ج.ا.ایران :

دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سر حد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد.

 

اصل 31/ق/اساسی ج.ا.ایران :

داشتن مسکن متناسب با نیاز، حق هر فرد و خانواده ایرانی است. دولت موظف است با رعایت اولویت برای آن‌ها که نیازمندترند به خصوص روستانشینان و کارگران زمینه اجرای این اصل را فراهم کند.

 

اصل 32/ق/اساسی ج.ا.ایران :

هیچ‌کس را نمی‌توان دستگیر کرد مگر به حکم و ترتیبی که قانون معین می‌کند. در صورت بازداشت، موضوع اتهام باید با ذکر دلایل بلافاصله کتباً به متهم ابلاغ و تفهیم شود و حداکثر ظرف مدت بیست و چهار ساعت پرونده مقدماتی به مراجع صالحه قضایی ارسال و مقدمات محاکمه، در اسرع وقت فراهم گردد. متخلف از این اصل طبق قانون مجازات می‌شود.

 

اصل 33/ق/اساسی ج.ا.ایران :

هیچ‌کس را نمی‌توان از محل اقامت خود تبعید کرد یا از اقامت در محل مورد علاقه‏اش ممنوع یا به اقامت در محلی مجبور ساخت، مگر در مواردی که قانون مقرر می‌دارد.

 

اصل 34/ق/اساسی ج.ا.ایران :

دادخواهی حق مسلم هر فرد است و هر کس می‌تواند به منظور دادخواهی به دادگاه‏های صالح رجوع نماید. همه افراد ملت حق دارند این‌گونه دادگاه‏ها را در دسترس داشته باشند و هیچ‌کس را نمی‌توان از دادگاهی که به موجب قانون حق مراجعه به آن را دارد منع کرد.

 

اصل 35/ق/اساسی ج.ا.ایران :

در همه دادگاه‏ها طرفین دعوی حق دارند برای خود وکیل انتخاب نمایند و اگر توانایی انتخاب وکیل را نداشته باشند باید برای آن‌ها امکانات تعیین وکیل فراهم گردد.

 

اصل 36/ق/اساسی ج.ا.ایران :

حکم به مجازات و اجرا آن باید تنها از طریق دادگاه صالح و به موجب قانون باشد.

 

اصل 37/ق/اساسی ج.ا.ایران : اصل برائت

اصل، برائت است و هیچ‌کس از نظر قانون مجرم شناخته نمی‌شود، مگر این که جرم او در دادگاه صالح ثابت گردد.

 

اصل 40/ق/اساسی ج.ا.ایران :

هیچ‌کس نمی‌تواند اعمال حق خویش را وسیله اضرار به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد.

 

اصل 41/ق/اساسی ج.ا.ایران :

تابعیت کشور ایران حق مسلم هر فرد ایرانی و دولت نمی‌تواند از هیچ ایرانی سلب تابعیت کند، مگر به درخواست خود او یا در صورتی که به تابعیت کشور دیگری درآید.

 

اصل 42/ق/اساسی ج.ا.ایران :

اتباع خارجه می‌توانند در حدود قوانین به تابعیت ایران در آیند و سلب تابعیت این‌گونه اشخاص در صورتی ممکن است که دولت دیگری تابعیت آن‌ها را بپذیرد یا خود آن‌ها درخواست کنند.

 

اصل 43/ق/اساسی ج.ا.ایران :

برای تأمین استقلال اقتصادی جامعه و ریشه‏کن کردن فقر و محرومیت و برآوردن نیازهای انسان در جریان رشد، با حفظ آزادی او، اقتصاد جمهوری اسلامی ایران بر اساس ضوابط زیر استوار می‌شود :

1. تأمین نیازهای اساسی: مسکن، خوراک، پوشاک، بهداشت، درمان، آموزش و پرورش و امکانات لازم برای تشکیل خانواده برای همه.

2.تأمین شرایط و امکانات کار برای همه به منظور رسیدن به اشتغال کامل و قراردادن وسایل کار در اختیار همه کسانی که قادر به کارند ولی وسایل کار ندارند، در شکل تعاونی، از راه وام بدون بهره یا هر راه مشروع دیگر که نه به تمرکز و تداول ثروت در دست افراد و گروه‏های خاص منتهی شود و نه دولت را به صورت یک کارفرمای بزرگ مطلق درآورد. این اقدام باید با رعایت ضرورت‏های حاکم بر برنامه‏ریزی عمومی اقتصاد کشور در هر یک از مراحل رشد صورت گیرد.

3.تنظیم برنامه اقتصادی کشور به صورتی که شکل و محتوا و ساعت کار چنان باشد که هر فرد علاوه بر تلاش شغلی‏، فرصت و توان کافی برای خودسازی معنوی، سیاسی و اجتماعی و شرکت فعال در رهبری کشور و افزایش مهارت و ابتکار داشته باشد.

4. رعایت آزادی انتخاب شغل، و عدم اجبار افراد به کاری معین و جلوگیری از بهره‏کشی از کار دیگری.

5. منع اضرار به غیر و انحصار و احتکار و ربا و دیگر معاملات باطل و حرام.

6. منع اسراف و تبذیر در همه شئون مربوط به اقتصاد، اعم از مصرف، سرمایه‏گذاری، تولید، توزیع و خدمات.

7. استفاده از علوم و فنون و تربیت افراد ماهر به نسبت احتیاج برای توسعه و پیشرفت اقتصاد کشور.

8. جلوگیری از سلطه اقتصادی بیگانه بر اقتصاد کشور.

9. تأکید بر افزایش تولیدات کشاورزی، دامی و صنعتی که نیازهای عمومی را تأمین کند و کشور را به مرحله خودکفایی برساند و از وابستگی برهاند.

 

اصل 44/ق/اساسی ج.ا.ایران :

نظام اقتصادی جمهوری اسلامی ایران بر پایه سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی با برنامه‌ریزی منظم و صحیح استوار است. بخش دولتی شامل کلیه صنایع بزرگ، صنایع مادر، بازرگانی خارجی، معادن بزرگ، بانکداری، بیمه، تأمین نیرو، سدها و شبکه‏های بزرگ آب‌رسانی، رادیو و تلویزیون، پست و تلگراف و تلفن، هواپیمایی، کشتی‌رانی، راه و راه‏آهن و مانند این‌ها است که به صورت مالکیت عمومی و در اختیار دولت است. بخش خصوصی شامل آن قسمت از کشاورزی، دامداری، صنعت، تجارت و خدمات می‌شود که مکمل فعالیت‌های اقتصادی دولتی و تعاونی است. مالکیت در این سه بخش تا جایی که با اصول دیگر این فصل مطابق باشد و از محدوده قوانین اسلام خارج نشود و موجب رشد و توسعه اقتصادی کشور گردد و مایه زیان جامعه نشود مورد حمایت قانونی جمهوری اسلامی است. تفصیل ضوابط و قلمرو و شرایط هر سه بخش را قانون معین می‌کند.

 

اصل 45/ق/اساسی ج.ا.ایران :

انفال و ثروت‌های عمومی از قبیل زمین‌های موات یا رهاشده، معادن، دریاها، دریاچه‌ها، رودخانه‏ها و سایر آب‌های عمومی، کوه‏ها، دره‏ها‏، جنگل‌ها، نی زارها، بیشه‌های طبیعی، مراتعی که حریم نیست، ارث بدون وارث، و اموال مجهول‏المالک و اموال عمومی که از غاصبین مسترد می‌شود در اختیار حکومت اسلامی است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آن‌ها عمل نماید. تفصیل و ترتیب استفاده از هر یک را قانون معین می‌کند.

 

اصل 47/ق/اساسی ج.ا.ایران :

مالکیت شخصی که از راه مشروع باشد محترم است. ضوابط آن را قانون معین می‌کند.

 

اصل 48/ق/اساسی ج.ا.ایران :

در بهره‏برداری از منابع طبیعی و استفاده از درآمدهای ملی در سطح استان‌ها و توزیع فعالیت‌های اقتصادی میان استان‌ها و مناطق مختلف کشور، باید تبعیض در کار نباشد، به طوری که هر منطقه فراخور نیازها و استعداد رشد خود، سرمایه و امکانات لازم در دسترس داشته باشد.

 

اصل 49/ق/اساسی ج.ا.ایران :

دولت موظف است ثروت‌های ناشی از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوءاستفاده از موقوفات، سوءاستفاده از مقاطعه‏کاری‌ها و معاملات دولتی، فروش زمین‌های موات و مباحات اصلی، دایر کردن اماکن فساد و سایر موارد غیر مشروع را گرفته و به صاحب حق رد کند و در صورت معلوم نبودن او به بیت‏المال بدهد. این حکم باید با رسیدگی و تحقیق و ثبوت شرعی به وسیله دولت اجرا شود.

 

اصل 51/ق/اساسی ج.ا.ایران :

هیچ نوع مالیات وضع نمی‌شود مگر به موجب قانون. موارد معافیت و بخشودگی و تخفیف مالیاتی به موجب قانون مشخص می‌شود.

 

اصل 52/ق/اساسی ج.ا.ایران :

بودجه سالانه کل کشور به ترتیبی که در قانون مقرر می‌شود از طرف دولت تهیه و برای رسیدگی و تصویب به مجلس شورای اسلامی تسلیم می‌گردد. هر گونه تغییر در ارقام بودجه نیز تابع مراتب مقرر در قانون خواهد بود.‏

 

اصل 53/ق/اساسی ج.ا.ایران :

کلیه دریافت‌های دولت در حساب‌های خزانه‏داری کل متمرکز می‌شود و همه پرداخت‌ها در حدود اعتبارات مصوب به موجب قانون انجام می‌گیرد.

 

اصل 54/ق/اساسی ج.ا.ایران :

دیوان محاسبات کشور مستقیماً زیر نظر مجلس شورای اسلامی است.سازمان و اداره امور آن در تهران و مراکز استان‌ها به موجب قانون تعیین خواهد شد.

 

اصل 55/ق/اساسی ج.ا.ایران :

دیوان محاسبات به کلیه حساب‌های وزارتخانه‏ها، مؤسسات، شرکت‌های دولتی و سایر دستگاه‏هایی که به نحوی از انحاء از بودجه کل کشور استفاده می‌کنند به ترتیبی که قانون مقرر می‌دارد رسیدگی یا حسابرسی می‌نماید که هیچ هزینه‏‏ای از اعتبارات مصوب تجاوز نکرده و هر وجهی در محل خود به مصرف رسیده باشد. دیوان محاسبات، حساب‌ها و اسناد و مدارک مربوطه را برابر قانون جمع‏آوری و گزارش تفریغ بودجه هر سال را به انضمام نظرات خود به مجلس شورای اسلامی تسلیم می‌نماید. این گزارش باید در دسترس عموم گذاشته شود.

 

اصل 56/ق/اساسی ج.ا.ایران :

حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست و هم او، انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکم ساخته است.هیچ‌کس نمی‌تواند این حق الهی را از انسان سلب کند یا در خدمت منافع فرد یا گروهی خاص قرار دهد و ملت این حق خداداد را از طرقی که در اصول بعد می‌آید اعمال می‌کند.

 

اصل 57/ق/اساسی ج.ا.ایران :

قوای حاکم در جمهور اسلامی ایران عبارت‌اند از: قوه مقننه، قوه مجریه و قوه قضاییه که زیر نظر ولایت مطلقه امر و امامت امت بر طبق اصول آینده این قانون اعمال می‌گردند. این قوا مستقل از یکدیگرند.

 

اصل 58/ق/اساسی ج.ا.ایران :

اعمال قوه مقننه از طریق مجلس شورای اسلامی است که از نمایندگان منتخب مردم تشکیل می‌شود و مصوبات آن پس از طی مراحلی که در اصول بعد می‌آید برای اجرا به قوه مجریه و قضاییه ابلاغ می‌گردد.

 

اصل 59/ق/اساسی ج.ا.ایران :

در مسایل بسیار مهم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ممکن است اعمال قوه مقننه از راه همه‏پرسی و مراجعه مستقیم به آراء مردم صورت گیرد. در خواست مراجعه به آراء عمومی باید به تصویب دو سوم مجموع نمایندگان مجلس برسد.

 

اصل 60/ق/اساسی ج.ا.ایران :

اعمال قوه مجریه جز در اموری که در این قانون مستقیماً بر عهده رهبری گذارده شده، از طریق رییس‌جمهور و وزرا است.

 

 

*********************************************************************************************************

 

متن کامل قانون مدیریت خدمات کشوری و لایحه مدیریت خدمات کشوری

م/1/ق/مد/خد/کشوری : وزارتخانه

 واحد سازمانی مشخصی است که تحقق یک یا چند هدف از اهداف دولت را برعهده دارد و به موجب قانون ایجاد شده یا می‌شود و توسط وزیر اداره می گردد.

م/2/ق/مد/خد/کشوری : مؤسسه دولتی

 واحد سازمانی مشخصی است که به موجب قانون ایجاد شده یا می‌شود و با داشتن استقلال حقوقی، بخشی از وظایف و اموری را که بر عهده یکی از قوای سه‌گانه و سایر مراجع قانونی می‌باشد انجام می‌دهد .

 کلیه سازمانهایی که در قانون اساسی نام برده شده است در حکم مؤسسه دولتی شناخته می‌شود.

م/3/ق/مد/خد/کشوری : مؤسسه یا نهاد عمومی غیردولتی.

 واحد سازمانی مشخصی است که دارای استقلال حقوقی‌است و با تصویب مجلس شورای اسلامی ایجاد شده یا می‌شود و بیش از پنجاه درصد(50%) بودجه سالانه آن از محل منابع غیردولتی تأمین گردد و عهده‌دار وظایف ‌و خدماتی است که جنبه عمومی ‌دارد.

م/4/ق/مد/خد/کشوری : شرکت دولتی

بنگاه اقتصادی است که به موجب قانون برای انجام قسمتی از تصدی‌های دولت به‌موجب سیاستهای کلی اصل چهل و چهارم (44) قانون اساسی، ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری جزء وظایف دولت محسوب می گردد، ایجاد و بیش از پنجاه درصد (50%) سرمایه و سهام آن متعلق به دولت می‌باشد. هر شرکت تجاری که از طریق سرمایه‌گذاری وزارتخانه‌ها، مؤسسات دولتی و شرکتهای دولتی منفرداً یا مشترکاً ایجاد شده مادام که بیش از پنجاه درصد (50%) سهام آنها منفرداً یا مشترکاً متعلق به واحدهای سازمانی فوق‌الذکر باشد شرکت دولتی است.

 تبصره 1- تشکیل شرکتهای دولتی تحت هریک از عناوین فوق‌الذکر صرفاً با تصویب مجلس شورای اسلامی مجاز است، همچنین تبدیل شرکتهایی که سهام شرکتهای دولتی در آن‌ها کمتر از پنجاه درصد ( 50%) است با افزایش سرمایه به شرکت دولتی ممنوع است .

 تبصره 2- شرکتهایی که به حکم قانون یا دادگاه صالح، ملی و یا مصادره شده و شرکت دولتی شناخته شده یا می‌شوند، شرکت دولتی تلقی می گردند.

تبصره 3- احکام « شرکتهای دولتی» که در این قانون ذکر شده بر کلیه شرکتهایی که شمول قوانین و مقررات عمومی بر آنها مستلزم ذکر یا تصریح نام است نیز اعمال خواهد شد

م/5/ق/مد/خد/کشوری : دستگاه اجرائی

 کلیه وزارتخانه‌ها، مؤسسات دولتی ، مؤسسات یا نهادهای عمومی غیردولتی ، شرکتهای دولتی و کلیه دستگاههایی که شمول قانون بر آنها مستلزم ذکر و یا تصریح نام است از قبیل شرکت ملی نفت ایران ، سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران،‌بانک مرکزی، بانکها و بیمه‌های دولتی، دستگاه اجرائی نامیده می‌شوند.

 

 

م/6/ق/مد/خد/کشوری : پست سازمانی

عبارت است از جایگاهی که در ساختار سازمانی دستگاههای اجرائی برای انجام وظایف و مسؤولیتهای مشخص(ثابت و موقت) پیش‌بینی و برای تصدی یک کارمند در نظر گرفته می‌شود. پستهای ثابت صرفاً برای مشاغل حاکمیتی که جنبه استمرار دارد ایجاد خواهد شد.

م/7/ق/مد/خد/کشوری : کارمند دستگاه اجرائی

فردی است که براساس ضوابط و مقررات مربوط، به موجب حکم و یا قرارداد مقام صلاحیتدار در یک دستگاه اجرائی به خدمت پذیرفته می‌شود.

م/8/ق/مد/خد/کشوری : امورحاکمیتی

 آن دسته از اموری است که تحقق آن موجب اقتدار و حاکمیت کشور است و منافع آن بدون محدودیت شامل همه اقشار جامعه گردیده و بهره‌مندی از این نوع خدمات موجب محدودیت برای استفاده دیگران نمی‌شود.

از قبیل :

الف- سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و نظارت در بخشهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی وسیاسی.

ب- برقراری عدالت و تأمین اجتماعی و باز توزیع درآمد.

 ج- ایجاد فضای سالم برای رقابت و جلوگیری از انحصار و تضییع حقوق مردم.

 د- فراهم‌نمودن زمینه‌ها و مزیتهای لازم برای رشد و توسعه کشور و رفع فقر و بیکاری.

 هـ- قانونگذاری، امور ثبتی، استقرار نظم و امنیت و اداره امور قضائی.

 و- حفظ تمامیت ارضی کشور و ایجادآمادگی دفاعی و دفاع ملی.

 ز- ترویج اخلاق، فرهنگ و مبانی اسلامی و صیانت از هویت ایرانی، اسلامی.

 ح- اداره امور داخلی، مالیه عمومی، تنظیم روابط کار و روابط خارجی.

 ط- حفظ محیط زیست و حفاظت از منابع طبیعی و میراث فرهنگی.

 ی- تحقیقات بنیادی، آمار و اطلاعات ملی و مدیریت فضای فرکانس کشور.

 ک- ارتقاء بهداشت و آموزش عمومی، کنترل و پیشگیری از بیماریها و آفتهای واگیر، مقابله و کاهش اثرات حوادث طبیعی و بحرانهای عمومی.

 ل- بخشی از امور مندرج در مواد(9)، (10) و (11) این قانون نظیر موارد مذکور در اصول بیست و نهم (29) و سی‌ام(30) قانون اساسی که انجام آن توسط بخش خصوصی و تعاونی و نهادها و مؤسسات عمومی غیردولتی با تأیید هیأت‌وزیران امکانپذیر نمی‌باشد.

 م- سایر مواردی‌که با رعایت سیاستهای کلی مصوب مقام معظم رهبری به‌موجب قانون اساسی در قوانین عادی جزء این امور قرار می‌گیرد.

م/9/ق/مد/خد/کشوری : امور اجتماعی‌، فرهنگی و خدماتی

 آن دسته از وظایفی است که منافع اجتماعی حاصل از آنها نسبت به منافع فردی برتری دارد و موجب بهبود وضعیت زندگی افراد می گردد، از قبیل: آموزش و پرورش عمومی و فنی و حرفه‌ای‌، علوم و تحقیقات‌، درمان‌، توانبخشی، تربیت بدنی و ورزش‌، اطلاعات و ارتباطات عمومی و امور فرهنگی‌، هنری و تبلیغات اسلامی.

م/10/ق/مد/خد/کشوری : امور زیربنایی.‌

آن دسته از طرحهای تملک داراییهای سرمایه‌ای است که موجب تقویت زیرساختهای اقتصادی و تولیدی کشور می گردد، از قبیل : طرحهای آب و خاک و شبکه‌های انرژی‌، ارتباطات و راه‌.

م/11/ق/مد/خد/کشوری : امور اقتصادی

 آن دسته از اموری است که دولت‌، متصدی اداره و بهره‌برداری از اموال جامعه است و مانند اشخاص حقیقی و حقوقی درحقوق خصوصی عمل می‌کند، از قبیل : تصدی در امور صنعتی‌، کشاورزی‌، حمل‌ونقل‌، بازرگانی‌، مسکن و بهره‌برداری ازطرحهای مندرج درماده(10) این‌قانون‌

م/12/ق/مد/خد/کشوری : سازمان

 منظور از سازمان در این قانون سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور می باشد.

م/20/ق/مد/خد/کشوری : راهبردها و فناوری انجام وظایف دولت

 ماده 20 - دستگا‌ههای اجرائی مکلفند به‌منظور ایجاد انگیزه و افزایش کارآیی و بهره‌مندی از فکر و اندیشه و خلاقیت کارمندان ذی‌ربط خود ساز و کار مناسب برای جلب مشارکت کارمندان و دریافت پیشنهادها و اثرگذاری آن در تصمیم‌گیری‌ها را فراهم آورند . نظام پیشنهادها و نحوه پرداخت پاداش بر اساس آئین‌نامه‌ای خواهد بود که با پیشنهاد سازمان به‌ تصویب هیأت وزیران می‌رسد. 

م/21/ق/مد/خد/کشوری : با کارمندان رسمی و یا ثابت دستگاههای اجرائی که تمام یا بخشی از وظایف آنها به بخش غیردولتی واگذار می گردد به یکی از روشهای ذیل عمل خواهد شد.

 الف- انتقال به سایر واحدهای همان دستگاه یا دستگاه اجرائی دیگر.

 ب- بازخرید سنوات خدمت.

 ج - موافقت با مرخصی بدون حقوق برای مدت سه تا پنجسال.

 د- انتقال به بخش غیردولتی که مجری وظایف و فعالیتهای واگذار شده می‌باشد. در صورت تمایل کارمندان به تغییر صندوق بازنشستگی هزینه جابه‌جایی تغییر صندوق ذی‌ربط با حفظ سوابق مربوط توسط دولت تأمین می گردد.

 هـ- انجام وظیفه در بخش غیردولتی به شکل مأمور که حقوق و مزایای وی را بخش غیردولتی پرداخت می‌کند.

 تبصره 1 - درصورت واگذاری سهام شرکتهای دولتی به نحوی که شرکت مذکور غیردولتی شود، قوانین و مقررات قانون کار برکارمندان شرکت واگذار شده اعمال می گردد و این افراد، کارمندان کارفرمای جدید محسوب می‌شوند و درصورت تمایل می‌توانند کماکان تابع صندوق بازنشستگی قبلی خود باقی بمانند .

 تبصره 2 - در مواردی که با حفظ مالکیت دولت (یا شرکت دولتی‌) بهره‌برداری بخشی از دستگاه ذی‌ربط به بخش‌غیردولتی واگذار گردد، مأموریت کارمندان مربوط به بخش غیردولتی مجاز می‌باشد. آئین‌نامه اجرائی این ماده با پیشنهاد سازمان به‌تصویب هیأت وزیران می‌رسد.

 تبصره 3- کارمند می‌تواند سه طریق از طرق پنج گانه فوق را به ترتیب اولویت انتخاب و به‌دستگاه اجرائی اعلام کند. دستگاه مربوطه مکلف است‌باتوجه به اولویت تعیین شده از سوی کارمند یکی از روشها را انتخاب و اقدام کند.

 فصل سوم - حقوق مردم

م/25/ق/مد/خد/کشوری : مدیران و کارمندان دستگاههای اجرائی‌، خدمتگزاران مردم هستند و باید با رعایت موازین اخلاق اسلامی و اداری و طبق سوگندی که در بدو ورود اداء نموده و منشور اخلاقی و اداری که امضاء می‌نمایند وظایف خود را به نحو احسن در راه خدمت به مردم و با درنظرگرفتن حقوق و خواسته‌های قانونی آنها انجام دهند.

 تبصره 1 - اصول و مفاد منشور فوق‌الذکر، متن سوگند نامه و تعهدات کارمندان دستگاههای اجرائی با پیشنهاد سازمان به‌تصویب هیأت‌وزیران می‌رسد..

 تبصره 2 - دستگاههای اجرائی می‌توانند متناسب با وظایف و شرایط خاص دستگاه مربوط علاوه بر موارد فوق‌، مواردی را با رعایت منشور اخلاقی مصوب هیأت وزیران به آن اضافه نمایند.

 م/26/ق/مد/خد/کشوری : دستگاههای اجرائی مکلفند مردم را با حقوق و تکالیف خود در تعامل با دستگاههای اجرائی آشنا نموده و از طریق وسایل ارتباط جمعی به‌ویژه صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران سطح آگاهی عمومی در این زمینه را ارتقاء داده و اطلاعات لازم را به نحو مطلوب و مناسب دراختیار مردم قرار دهند.

 م/27/ق/مد/خد/کشوری :  مردم در استفاده از خدمات دستگاههای اجرائی درشرایط مساوی از حقوق یکسان برخوردارند، دستگاههای اجرائی موظفند حداکثر ظرف سه ماه، مراحل، زمان و کیفیت و استاندارد ارائه خدمات و تغییرات آنها را مستند و شفاف‌نموده و از طرق مختلف به اطلاع مردم برسانند و در صورت بروز هرگونه تخلف، مسؤولین دستگاههای اجرائی مسؤولیت پاسخگویی به مردم و شکایت آنان را به‌عهده خواهند داشت‌.

فصل ششم - ورود به خدمت

م/41/ق/مد/خد/کشوری :  ورود به خدمت و تعیین صلاحیت استخدامی افرادی که داوطلب استخدام در دستگاههای اجرائی می‌باشند براساس مجوزهای صادره‌، تشکیلات مصوب و رعایت مراتب شایستگی و برابری فرصتها انجام می‌شود.

 م/42/ق/مد/خد/کشوری :  شرایط عمومی استخدام در دستگاههای اجرائی عبارتند از:

 الف - داشتن حداقل سن بیست سال تمام ‌و حداکثر چهل سال برای استخدام رسمی و برای متخصصین بامدرک تحصیلی دکتری چهل و پنج‌سال .

ب - داشتن تابعیت ایران‌.

ج - انجام خدمت دوره ضرورت یا معافیت قانونی برای مردان‌.

د - عدم اعتیاد به دخانیات و مواد مخدر.

 هـ- نداشتن سابقه محکومیت جزائی مؤثر.

 و - دارابودن مدرک تحصیلی دانشگاهی و یا مدارک همتراز(برای مشاغلی که مدارک همتراز در شرایط احراز آنها پیش‌بینی شده است‌) .

 ز - داشتن سلامت جسمانی و روانی و توانایی برای انجام کاری‌که استخدام  می‌شوند براساس آئین نامه‌ای که با پیشنهاد سازمان به تصویب هیأت وزیران می‌رسد.  

ح - اعتقاد به دین مبین اسلام یا یکی از ادیان شناخته شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.

 ط - التزام به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.

 تبصره 1 - به‌کارگیری موقت و تعیین حقوق و مدت خدمت اتباع خارجی حسب قوانین و مقررات خاص خود انجام خواهد شد.

 تبصره 2 - استخدام افراد در دستگاههای اجرائی در مشاغل تخصصی و کارشناسی و بالاتر منوط به احراز توانایی آنان در مهارتهای پایه و عمومی فناوری اطلاعات می‌باشد که عناوین و محتوای مهارتهای مذکور توسط سازمان تهیه و ابلاغ خواهد شد.

تبصره 3 - استخدام ایثارگران و خانواده های آنان براساس قوانین مصوب مربوط به خود خواهد بود.

تبصره 4 - قوانین و مقررات گزینش به‌قوت خود باقی است.

 

فصل هفتم - استخدام

م/45/ق/مد/خد/کشوری :   از تاریخ تصویب این قانون، استخدام در دستگاههای اجرائی به دو روش ذیل انجام می‌پذیرد.

 الف - استخدام رسمی برای تصدی پستهای ثابت در مشاغل حاکمیتی.

 ب - استخدام پیمانی برای تصدی پستهای سازمانی و  برای مدت معین.

 تبصره 1 - کارمندانی که به موجب قوانین مورد عمل به استخدام رسمی درآمده‌اند با رعایت مقررات این قانون به صورت استخدام رسمی ادامه خواهند داد.

 تبصره 2 - مشاغل موضوع بند(الف) این ماده باتوجه به ویژگیهای مذکور در ماده(8) این قانون بنا به پیشنهاد سازمان به تصویب هیأت وزیران می‌رسد.

 تبصره 3 - سن کارمند پیمانی در انتهای مدت قرارداد استخدام نباید از  شصت و پنج‌سال و برای مشاغل تخصصی از هفتاد سال تجاوز کند .

 تبصره 4 - تعیین محل خدمت و شغل مورد تصدی کارمندان پیمانی در پیمان‌نامه مشخص می گردد و در مورد کارمندان رسمی به‌عهده دستگاه اجرائی ذی‌ربط می باشد.

 م/46/ق/مد/خد/کشوری : کسانی‌که شرایط ورود به استخدام رسمی را کسب می‌نمایند قبل از ورود به خدمت رسمی یک‌دوره آزمایشی را که مدت آن سه سال می‌باشد طی خواهند نمود و در صورت احراز شرایط ذیل از بدو خدمت جزء کارمندان رسمی منظور خواهند شد:

 الف - حصول اطمینان از لیاقت (علمی، اعتقادی و اخلاقی)، کاردانی، علاقه به‌کار، خلاقیت، نوآوری، روحیه خدمت به مردم و رعایت نظم انضباط اداری از طریق کسب امتیاز لازم با تشخیص کمیته تخصصی تعیین صلاحیت کارمندان رسمی.

 ب - طی دوره های آموزشی و کسب امتیاز لازم .

 ج - تأیید گزینش.

 تبصره 1 - درصورتی‌که در ضمن یا پایان دوره آزمایشی کارمندان شرایط ادامه خدمت و یا تبدیل به  استخدام رسمی را کسب ننمایند با وی به یکی از روشهای ذیل رفتار خواهد شد:

 الف - اعطاء مهلت دوساله دیگر برای احراز شرایط لازم.

 ب - تبدیل وضع به استخدام پیمانی.

 ج - لغو حکم.

 تبصره 2-  با کارمندان پیمانی درصورت شرکت در آزمون و احراز صلاحیتهای موضوع ماده(42) و پذیرفته شدن برای استخدام رسمی در مشاغل حاکمیتی به شرح زیر رفتار خواهد شد.

 1- سوابق پیمانی آنها جزو سوابق رسمی محسوب می‌شود.

 2- سابقه سنوات خدمت آنها به سقف سن موضوع بند(الف) ماده(42) فصل ورود به خدمت اضافه می‌شود.

 تبصره 3 - آئین نامه اجرائی این ماده توسط سازمان تهیه و به تصویب هیأت وزیران می‌رسد.

 م/48/ق/مد/خد/کشوری : کارمندان رسمی در یکی از حالات ذیل از خدمت در دستگاه اجرائی منتزع می گردند:

 - بازنشستگی و یا از کارافتادگی کلی طبق قوانین ذی‌ربط.

 - استعفاء.

 - بازخریدی به دلیل کسب نتایج ضعیف از ارزیابی عملکرد کارمند در سه‌سال متوالی یا چهارسال متناوب (‌براساس آئین نامه‌ای که با پیشنهاد سازمان به تصویب هیأت وزیران می رسد).

 - آماده بخدمت براساس ماده(122).

 - اخراج یا انفصال به موجب احکام مراجع قانونی ذی‌ربط.

 تبصره 1 - کارمندانی که به موجب احکام مراجع قانونی از خدمت منفصل می‌گردند در مدت انفصال اجازه استخدام و یا هرگونه اشتغال در دستگاههای اجرائی را نخواهند داشت .

 تبصره 2 - کارمندانی که از دستگاه اجرائی اخراج می گردند، اجازه استخدام و یا هرگونه اشتغال مجدد در همان دستگاه‌اجرائی را نخواهند داشت .

 م/49/ق/مد/خد/کشوری : تمدید قرار داد کارمندان پیمانی منوط به تحقق شرایط ذیل می‌باشد:

 - استمرار پست سازمانی کارمندان.

 - کسب نتایج مطلوب از ارزیابی عملکرد و رضایت از خدمات کارمند.

 - جلب رضایت مردم و ارباب رجوع.

 - ارتقاء سطح علمی و تخصصی در زمینه شغل مورد تصدی.

 تبصره - درصورت عدم تمدید قرارداد با کارمندان پیمانی مطابق قوانین و مقررات مربوط عمل خواهد شد.

 ماده 50 - کارمندان ، مشمول استفاده از مزایای بیمه بیکاری مطابق قوانین و مقررات مربوط خواهند بود.

 م/51/ق/مد/خد/کشوری : مجموع مجوزهای استخدام دستگاههای اجرائی با رعایت فصل دوم این قانون  در برنامه‌های پنجساله تعیین می گردد و سهم هریک از وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی با پیشنهاد سازمان به تصویب هیأت وزیران‌می‌رسد.

 تبصره - هر گونه به‌کارگیری نیروی انسانی در دستگاههای اجرائی خارج از مجوزهای موضوع این ماده خلاف قانون محسوب و ممنوع می‌باشد و پرداخت هرگونه وجهی به افرادی‌که بدون مجوز به کار گرفته می‌شوند تصرف غیر قانونی در اموال عمومی محسوب می گردد.

 ماده 52- هر نوع به‌کارگیری افراد در دستگاههای اجرائی به غیر از حالات مندرج در ماده(45) وتبصره ماده(32) این قانون ممنوع می‌باشد.

فصل هشتم - انتصاب و ارتقاء شغلی

م/53/ق/مد/خد/کشوری : انتصاب و ارتقاء شغلی کارمندان باید با رعایت شرایط تحصیلی و تجربی لازم و پس از احراز شایستگی و عملکرد موفق در مشاغل قبلی آنان صورت گیرد.

 ماده 55 - سازمان مکلف است به‌منظور حفظ سرمایه‌های انسانی و شناسایی افراد واجد شرایط احراز پستهای مدیریت نسبت به ایجاد بانک اطلاعات مدیران جهت استفاده مقامات و مدیران ذی‌ربط اقدام نماید.

فصل نهم - توانمندسازی کارمندان

م/58/ق/مد/خد/کشوری : سازمان موظف است به‌منظور ارتقاء سطح کارایی و اثربخشی دستگاههای اجرائی‌، نظام آموزش کارمندان دستگاههای اجرائی را به‌گونه‌ای طراحی نماید که همراه با متناسب ساختن دانش‌، مهارت و نگرش کارمندان با شغل موردنظر، انگیزه‌های لازم را جهت مشارکت مستمر کارمندان در فرآیند آموزش تأمین نماید به نحوی که رابطه‌ای بین ارتقاء کارمندان و مدیران و آموزش برقرار گردد و از حداقل سرانه ساعت آموزشی براساس مقررات مربوط در هر سال برخوردار گردند. 

م/59/ق/مد/خد/کشوری : دستگاههای اجرائی مکلفند با رعایت مقررات این قانون و نظام آموزش کارمندان دولت‌، برنامه‌های آموزشی کارمندان خود را تدوین نمایند.

 تبصره - دستگاههای اجرائی می‌توانند در قالب برنامه‌های آموزشی مصوب برای اجراء دوره‌های آموزشی مورد نیاز خود با دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی انعقاد قرارداد نمایند. همچنین دستگاههای مزبور می‌توانند کلیه مراحل طراحی‌، اجراء و ارزشیابی دوره‌ها و فعالیتهای آموزشی و پژوهشی خود را به مؤسسات و مراکز آموزشی و پژوهشی دولتی و غیردولتی که صلاحیت فنی و تخصصی آنها به تأیید سازمان رسیده باشد، واگذار نمایند.

 

 تبصره - ایثارگران مشمول مقررات خاص خود می‌باشند.

م/62/ق/مد/خد/کشوری : کارمندان موظفند همواره نسبت به توانمندسازی و افزایش مهارتها و تواناییهای شغلی خود اقدام نمایند. دستگاههای اجرائی شیوه‌ها و الگوهای لازم برای افزایش توان و توان‌سنجی مداوم کارمندان خود را که توسط سازمان تهیه و ابلاغ می‌شود به مورد اجراءخواهند گذارد.

 فصل دهم - حقوق و مزایا

م/64/ق/مد/خد/کشوری : نظام پرداخت کارمندان دستگاههای اجرائی براساس ارزشیابی عوامل شغل و شاغل و سایر ویژگیهای مذکور در موادآتی خواهد بود. امتیاز حاصل از نتایج ارزشیابی عوامل مذکور در این فصل ضرب در ضریب ریالی، مبنای تعیین حقوق ومزایای کارمندان قرار می‌گیرد و برای بازنشستگان و موظفین یا مستمری بگیران نیز به همین میزان تعیین می‌گردد.

تبصره - ضریب ریالی مذکور در این ماده باتوجه به شاخص هزینه زندگی در لایحه بودجه سالانه پیش بینی و به تصویب مجلس شورای اسلامی می رسد.

ماده 65 - کلیه مشاغل مشمول این قانون براساس عواملی نظیر اهمیت و پیچیدگی وظایف و مسؤولیتها، سطح تخصص و مهارتهای مورد نیاز به یکی از طبقات جدول یا جداول حق شغل اختصاص می یابند.

حداقل امتیاز جدول یا جداول ارزشیابی مشاغل(2000) و حداکثر آن(6000) می‌باشد.

تبصره 1- هرکدام از مشاغل متناسب با ویژگیها، حداکثردر پنج رتبه، مقدماتی، پایه ، ارشد، خبره و عالی طبقه بندی می گردند و هرکدام از رتبه ها به یکی از طبقات جدول یا جداول موضوع این ماده اختصاص می‌یابد. رتبه‌های خبره و عالی به مشاغل کارشناسی و بالاتر اختصاص می یابد.

شاغلین مربوط در بدو استخدام در رتبه مقدماتی قرار می‌گیرند و براساس عواملی نظیر ابتکار و خلاقیت ، میزان افزایش مهارتها، انجام خدمات برجسته، طی دوره های آموزشی و میزان جلب رضایت ارباب رجوع براساس ضوابطی که متناسب با ویژگیهای مشاغل به تصویب شورای توسعه مدیریت می‌رسد ارزیابی و حسب امتیازات مکتسبه وطی حداقل مدت تجربه مربوط به سطوح پایه، ارشد، خبره و عالی ارتقاء می‌یابند. نخبگانی که طبق ضوابط مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی تعیین می‌شوند و افرادی که علاوه بر شرایط عمومی در بدو استخدام  از تجربه و مهارت لازم برخوردار هستند طبق آئین‌نامه‌ای‌که به پیشنهاد سازمان به تصویب هیأت وزیران می‌رسد از طی برخی از رتبه‌ها معاف و در یکی از رتبه های دیگر قرار می‌گیرند.

تبصره 2- کلیه عناوین مدیریت و سرپرستی متناسب با پیچیدگی وظایف و مسؤولیتها ، حیطه سرپرستی و نظارت و حساسیتهای شغلی و سایر عوامل مربوط در یکی از طبقات جدول فوق العاده مدیریت که حداقل امتیاز آن (500) و حداکثر آن (5000)است، قرارمی گیرند.

تبصره 3- امتیاز طبقه مشاغل آموزشی تمام وقت وزارت آموزش و پرورش وبهداشتی و درمانی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در جدول یا جداول حق شغل با ضریب (1/1)محاسبه می گردد.

فصل دوازدهم- حقوق و تکالیف کارمندان

ماده 84 - کارمندان دستگاههای اجرائی سالی سی روز حق مرخصی کاری  با استفاده از حقوق و مزایای مربوط را دارند. حداکثر نیمی از مرخصی کارمندان درهر سال قابل ذخیره شدن است.

تبصره 1 - کارمندان دستگاههای اجرائی می‌توانند در طول مدت خدمت خود با موافقت دستگاه ذی‌ربط حداکثر سه سال از مرخصی بدون حقوق استفاده نمایند و در صورتی که کسب مرخصی برای ادامه تحصیلات عالی تخصصی در رشته مربوط به شغل کارمندان باشد تا مدت دو سال قابل افزایش خواهد بود.

تبصره 2 - کارمندان دستگاههای اجرائی طبق گواهی و تأیید پزشک معتمد حداکثر از چهار ماه مرخصی استعلاجی در سال استفاده خواهند نمود. بیماریهای صعب‌العلاج به تشخیص وزارت بهداشت‌، درمان و آموزش پزشکی از محدودیت زمانی مذکور مستثنی می‌باشد و مقررات مربوط در آئین‌نامه این فصل پیش‌بینی می‌گردد.

تبصره 3 - مشمولین مقررات قانون تأمین اجتماعی از نظر استفاده از مرخصی استعلاجی تابع همان مقررات می‌باشند.

تبصره 4 - کارمندان زن که همسر آنها در مأموریت بسر می‌برند می‌توانند تا پایان مأموریت حداکثر به مدت شش سال از مرخصی بدون حقوق استفاده نمایند.

 

ماده 85- دستگاههای اجرائی مکلفند در چهارچوب بودجه‌های مصوب و آئین‌نامه‌ای که به‌تصویب هیأت‌وزیران می‌رسد، کارمندان و بازنشستگان و افراد تحت تکفل آنان را علاوه بر استفاده از بیمه پایه درمان‌، با مشارکت آنان به صورت هماهنگ و یکنواخت برای کلیه کارمندان دولت تحت پوشش بیمه‌های تکمیلی قرار دهند.

ماده 86-  دستگاههای اجرائی مکلفند در ایجاد محیط مناسب کار و تأمین شرایط بهداشتی و ایمنی برای کارمندان خود اقدامات لازم را به‌عمل آورند.

ماده 87 - ساعات کار کارمندان دولت چهل و چهار ساعت در هفته می‌باشد و ترتیب و تنظیم ساعات کار ادارات با پیشنهاد سازمان و تصویب هیأت‌وزیران تعیین می‌گردد و تغییر ساعت کار کارمندان در موارد ضروری با رعایت سقف مذکور با دستگاه ذی‌ربط می‌باشد. میزان ساعات تدریس معلمان و اعضاء هیات علمی از ساعات موظف، درطرحهای طبقه بندی مشاغل ذی‌ربط تعیین خواهد شد.

تبصره 1 - کارمندان می‌توانند با موافقت دستگاه اجرائی ساعات کار خود را تا یک چهارم ساعت کار روزانه (حداکثر 11 ساعت) تقلیل دهند.

میزان حقوق و مزایا، نحوه محاسبه سوابق خدمت این قبیل کارمندان متناسب با ساعات کار آنان تعیین خواهد شد.

تبصره 2 - دستگاههای اجرائی می‌توانند در موارد خاص با موافقت هیأت وزیران و رعایت سقف ساعات کار با توجه به شرایط جغرافیایی و منطقه‌ای و فصلی ساعات کار خود را به ترتیب دیگری تنظیم نمایند.

تبصره 3 - کلیه دستگاههای اجرائی استانی موظفند ساعات کار خود را در شش روز هفته تنظیم نمایند.( ستاد مرکزی دستگاههای اجرائی مشمول این حکم نمی‌باشند).

ماده 88 - کارمندان دستگاههای اجرائی در انجام وظایف و مسؤولیت‌های قانونی در برابر شاکیان مورد حمایت قضائی می‌باشند و دستگاههای اجرائی مکلفند به تقاضای کارمندان برای دفاع از انجام وظایف آنها با استفاده از کارشناسان حقوقی خود یا گرفتن وکیل از کارمندان حمایت قضائی نمایند.

ماده 89 - کارمندان دستگاههای اجرائی درمورد استفاده از تسهیلات و امتیازات و انتصاب به مشاغل سازمانی درصورت داشتن شرایط لازم از حقوق یکسان برخوردار بوده و دستگاههای اجرائی مکلفند با رعایت موازین و مقررات مربوطه و عدالت استخدامی‌، حقوق کارمندان خود را درموارد مذکور در این قانون مدنظر قرار دهند.

ماده 90 - کارمندان دستگاههای اجرائی موظف می‌باشند که وظایف خود را با دقت‌، سرعت‌، صداقت‌، امانت‌، گشاده‌رویی‌، انصاف و تبعیت از قوانین و مقررات عمومی و اختصاصی دستگاه مربوطه انجام دهند و در مقابل عموم مراجعین به‌طور یکسان و دستگاه ذی‌ربط پاسخگو باشند.

هرگونه بی‌اعتنایی به امور مراجعین و تخلف از قوانین و مقررات عمومی ممنوع می‌باشد. ارباب رجوع می‌توانند در برابر برخورد نامناسب کارمندان با آنها و کوتاهی در انجام وظایف به دستگاه اجرائی ذی‌ربط و یا به مراجع قانونی شکایت نمایند.

ماده 91 - اخذ رشوه و سوء استفاده از مقام اداری ممنوع می‌باشد.استفاده از هرگونه امتیاز،  تسهیلات، حق مشاوره‌، هدیه و موارد مشابه در مقابل انجام وظایف اداری و وظایف مرتبط با شغل توسط کارمندان دستگاههای اجرائی در تمام سطوح از افراد حقیقی و حقوقی به‌جز دستگاه ذی‌ربط خود تخلف محسوب می شود.

تبصره 1 - دستگاههای اجرائی موظفندعلاوه بر نظارت مستقیم مدیران از طریق انجام بازرسیهای مستمر داخلی توسط بازرسان معتمد و متخصص در اجراء این ماده نظارت مستقیم نمایند. چنانچه تخلف هر یک از کارمندان مستند به گزارش حداقل یک بازرس معتمد به تأیید‌مدیر مربوطه برسد بالاترین مقام دستگاه اجرائی یا مقامات و مدیران مجاز، می توانند دستور اعمال کسر یک سوم از حقوق،  مزایا و عناوین مشابه و یا انفصال از خدمات دولتی برای مدت یک ماه تا یک سال را برای فرد متخلف صادر نمایند.

تبصره 2 - در صورت تکرار این تخلف به استناد گزارشهایی که به تأیید بازرس معتمد و مدیر مربوطه برسد پرونده فرد خاطی به هیأتهای رسیدگی به تخلفات اداری ارجاع و یکی از مجازاتهای بازخرید، اخراج و انفصال دائم از خدمات دولتی اعمال خواهد شد.

تبصره 3 - دستگاههای اجرائی موظفند پرونده افراد حقیقی و حقوقی رشوه دهنده به کارمندان دستگاههای  اجرائی را جهت رسیدگی و صدور حکم قضائی به مراجع قضائی ارجاع نمایند.

تبصره 4 - سازمان موظف است اسامی افراد حقیقی و حقوقی رشوه دهنده به کارمندان دستگاههای اجرائی را جهت ممنوعیت عقد قرارداد به کلیه دستگاههای اجرائی اعلام نماید.

ماده 92 - مدیران و سرپرستان بلافصل‌، مسؤول نظارت وکنترل و حفظ روابط سالم کارمندان خود در انجام وظایف محوله می‌باشند و در مورد عملکرد آنان باید پاسخگو باشند. در صورتی که کارمندان مزبور با اقدامات خود موجب ضرر و زیان دولت‌گردند و یا تخلفاتی نظیر رشوه و یا سوءاستفاده در حیطه مدیریت مسؤولین مزبور مشاهده و اثبات گردد، علاوه بر برخورد با کارمندان خاطی با مدیران و سرپرستان کارمندان (حسب مورد) نیز که در کشف تخلف یا جرایم اهمال نموده باشند مطابق قوانین مربوط، با آنان رفتار خواهد شد.

ماده 93 - کلیه کارمندان دستگاههای اجرائی موظفند در ساعات تعیین شده موضوع ماده(87) به انجام وظایف مربوط بپردازند و درصورتی که در مواقع ضروری خارج از وقت اداری مقرر و یا ایام تعطیل به خدمات آنان نیاز باشد براساس اعلام نیاز دستگاه مکلف به حضور در محل کار و انجام وظایف محوله در قبال حق الزحمه یا اضافه کاری برابر مقررات مربوط خواهند بود.

ماده 94- تصدی بیش از یک پست سازمانی برای کلیه کارمندان دولت ممنوع می‌باشد. در موارد ضروری با تشخیص مقام مسؤول مافوق تصدی موقت پست سازمانی مدیریتی یا حساس به صورت سرپرستی بدون دریافت حقوق و مزایا  برای حداکثر چهار ماه مجاز می‌باشد.

تبصره - عدم رعایت مفاد ماده فوق الذکر توسط هر یک از کارمندان دولت اعم از قبول کننده پست دوم یا مقام صادرکننده حکم متخلف محسوب و در هیأت رسیدگی به تخلفات اداری رسیدگی و اتخاذ تصمیم خواهد شد.

 

ماده 95 -  به‌کارگیری بازنشستگان متخصص(با مدرک تحصیلی کارشناسی و بالاتر) در موارد خاص به عنوان اعضاء کمیته ها، کمیسیون‌ها، شوراها، مجامع و خدمات مشاوره‌ای غیرمستمر، تدریس و مشاوره‌های حقوقی مشروط براین که مجموع ساعت اشتغال آنها در دستگاههای اجرائی از  ساعت اداری کارمندان موظف تجاوز نکند بلامانع می‌باشد.

حق‌الزحمه این افراد متناسب با ساعات کار هفتگی معادل کارمندان شاغل مشابه تعیین و پرداخت می گردد.

ماده 96 - کارمندان دستگاههای اجرائی مکلف می‌باشند در حدود قوانین و مقررات‌، احکام و اوامر رؤسای مافوق خود را در امور اداری اطاعت نمایند، اگر کارمندان حکم یا امر مقام مافوق را برخلاف قوانین و مقررات اداری تشخیص دهند، مکلفند کتباً مغایرت دستور را با قوانین و مقررات به مقام مافوق اطلاع دهند. در صورتی که بعد از این اطلاع‌، مقام مافوق کتباً اجراء دستور خود را تأیید کرد، کارمندان مکلف به اجراء دستور صادره خواهند بود و از این حیث مسؤولیتی متوجه کارمندان نخواهد بود و پاسخگویی با مقام دستوردهنده می‌باشد.

 

ماده 97 - رسیدگی به مواردی که در این قانون ممنوع و یا تکلیف  شده است و سایر تخلفات کارمندان دستگاههای اجرائی و تعیین مجازات آنها طبق قانون رسیدگی به تخلفات اداری - مصوب1372 - می‌باشد. «به استثناء ماده(91) که ترتیب آن در این ماده مشخص شده است» .

 ماده 98 - خروج از تابعیت ایران و یا قبول تابعیت کشور بیگانه به شرط گواهی وزارت امور خارجه موجب انفصال از خدمات دولت خواهد بود.

ماده 99 - پرداخت اضافه کاری تنها در قبال انجام کار اضافی در ساعات غیر اداری مجاز می باشد و هرگونه پرداخت تحت این عنوان بدون انجام کار اضافی در حکم تصرف غیر قانونی وجوه و اموال عمومی است.

ماده 100- آئین‌نامه‌های اجرائی این فصل با پیشنهاد سازمان به‌تصویب هیأت‌وزیران می‌رسد.

فصل سیزدهم- تأمین اجتماعی

ماده 101- کلیه کارمندان پیمانی دستگاههای اجرائی از لحاظ برخورداری از مزایای تأمین اجتماعی نظیر بازنشستگی، از کارافتادگی، فوت، بیکاری، درمان با رعایت این قانون مشمول قانون تأمین اجتماعی می‌باشند و کارمندان رسمی را که پس از لازم‌الاجراءشدن این قانون، می‌توان برای مشاغل حاکمیتی در دستگاههای اجرائی استخدام نمود از لحاظ برخورداری از مزایای تأمین اجتماعی حسب تقاضای خود مشمول قانون تأمین اجتماعی یا قوانین بازنشستگی مورد عمل دستگاه اجرائی ذی‌ربط قرار می‌گیرند.

 

ماده 102- کارمندان می‌توانند در صورت تمایل به‌جای سازمان تأمین اجتماعی یا سازمان بازنشستگی کشوری مشمول مقررات یکی دیگر از صندوقهای بیمه‌ای قرار گیرند. در این صورت سهم کارفرمایی دولت برای خدمات تأمین اجتماعی حداکثر به میزان سهم کارفرمایی مقررات قانون تأمین اجتماعی می‌باشد و مابه‌التفاوت توسط کارمندان پرداخت می گردد. این قبیل کارمندان از لحاظ بازنشستگی، وظیفه، از کارافتادگی و نظایر آن مشمول مقررات صندوقی که انتخاب کرده‌اند می‌باشند. تغییر صندوق در طول مدت قرارداد فقط یک بار امکانپذیر می‌باشد.

تبصره - آئین‌نامه اجرائی نحوه تغییر صندوقها با پیشنهاد سازمان به تصویب هیأت وزیران می‌رسد.

ماده 103- دستگاه اجرائی با داشتن یکی از شرایط زیر می‌تواند کارمند خود را بازنشسته نماید:

الف) حداقل سی سال سابقه خدمت برای مشاغل غیرتخصصی و سی‌و‌پنج سال برای مشاغل تخصصی با تحصیلات دانشگاهی کارشناسی ارشد و بالاتر با درخواست کارمند برای سنوات بالاتر از 30 سال .

ب) حداقل شصت سال سن و حداقل بیست و پنج سال سابقه خدمت با بیست و پنج روز حقوق.

تبصره 1- سابقه مذکور در بند (الف) و همچنین شرط سنی مزبور در بند «ب» برای متصدیان مشاغل سخت و زیان‌آور و جانبازان و معلولان تا پنج‌سال‌کمتر می باشد و شرط سنی برای زنان منظور نمی گردد.

 

تبصره 2- دستگاههای اجرائی مکلفند کارمندانی که دارای سی‌سال سابقه خدمت برای مشاغل غیرتخصصی وشصت سال سن و همچنین کارمندانی که دارای سی و پنج‌سال سابقه خدمت برای مشاغل تخصصی وشصت و پنج‌سال سن می‌باشند را رأساً و بدون تقاضای کارمندان بازنشسته نمایند.

 تبصره 3- دستگاههای اجرائی موظفند کارمندانی را که دارای شصت و پنج‌سال سن و حداقل بیست و پنج سال سابقه خدمت می‌باشند را بازنشسته کنند. سقف سنی برای متصدیان مشاغل تخصصی هفتادسال است. کارمندان تخصصی فوق‌الذکر که سابقه خدمت آنها کمتر از بیست و پنج‌سال است، در صورتی‌که بیش از بیست سال سابقه خدمت داشته باشند می‌توانند تا رسیدن به بیست و پنج‌‌سال سابقه، ادامه خدمت دهند و در غیر این‌صورت بازخرید می‌شوند.

 ماده 104- در هنگام تعیین حقوق بازنشستگی به کارمندانی که بیش از سی سال خدمت دارند به ازاء هر سال خدمت مازاد بر سی سال، دو و نیم درصد (5/2%) رقم تعیین شده حقوق بازنشستگی علاوه بر حقوق تعیین شده محاسبه و پرداخت خواهد گردید.

ماده 105- منظور از سابقه خدمت در این قانون برای بازنشستگی، آن مدت از سوابق خدمت کارمندان می‌باشد که در حالت اشتغال به‌صورت تمام وقت انجام شده و کسور مربوط را پرداخت نموده یا می‌نماید و مرخصی استحقاقی و استعلاجی و مدت خدمت نیمه‌وقت بانوان به استناد قانون راجع به خدمت نیمه وقت بانوان ـ مصوب 1362-  (مشروط بر این که کسور بازنشستگی به‌طور کامل پرداخت شده باشد) و مدت خدمت نظام وظیفه به‌عنوان سابقه خدمت کارمندان محسوب می گردد.

تبصره - مدت خدمت کارمندانی که در ابتداء یا حین خدمت به تحصیل مقاطع رسمی آموزشی یا معادل آن اشتغال می‌یابند و از مزایای تحصیلات مربوطه بهره‌مند می‌شوند جزء سابقه خدمت برای بازنشستگی منظور نمی‌گردد. مگر آن‌که همراه با تحصیل حداقل سه چهارم از وقت اداری را به انجام وظایف محوله اشتغال داشته‌باشند، مأموریتهای تحصیلی و تعهدات خدمتی تحصیلی با رعایت ماده(61) این قانون با موافقت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور انجام می گیرد.

 ماده 106- مبنای محاسبه کسور بازنشستگی و برای محاسبه حقوق بازنشستگی کارمندان مشمول این قانون حقوق ثابت به اضافه فوق‌العاده‌های مستمر و فوق‌العاده بند «10» ماده(68) این قانون می‌‌باشد.

 ماده 107- به کارمندان مشمول این قانون که بازنشسته می‌شوند به ازاء هر سال خدمت یک ماه آخرین حقوق و مزایای مستمر (تا سی‌سال) به اضافه وجوه مربوط به مرخصی‌های ذخیره شده پرداخت خواهد شد.

آن قسمت از سابقه خدمت کارمند که در ازاء آن وجوه بازخریدی دریافت نموده‌اند از سنوات خدمتی که مشمول دریافت این وجوه می گردد کسر می‌شود.

فصل چهاردهم - شورای عالی اداری و شورای توسعه مدیریت  و سرمایه انسانی

ماده 114-  به‌منظور ایجاد تحول در نظام اداری کشور در ابعاد، نقش و اندازه دولت‌، ساختار تشکیلاتی و نظامهای استخدامی‌، مدیریت منابع انسانی‌، روشهای انجام کار و فناوری اداری و ارتقاء و حفظ کرامت مردم و نیل به نظام اداری و مدیریتی کارا، بهره‌ور و ارزش افزا، پاسخگو، شفاف و عاری از فساد و تبعیض‌، اثربخش‌، نتیجه‌گرا و مردم‌سالار، شورای عالی اداری با ترکیب و اختیارات زیر تشکیل می گردد.

اعضاء شورای یاد شده عبارتند از:

1 - رئیس جمهور (رئیس شورا) که در غیاب او معاون اول وی ریاست شورا را بر عهده خواهد داشت.

2- رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور (عضو و دبیر شورا).

3- وزراء آموزش و پرورش، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی وکار و اموراجتماعی و سه نفر از وزراء بخشهای دیگر به انتخاب هیأت وزیران. 

 

4- وزیر یا رئیس دستگاه مستقل ذی‌ربط حسب مورد.

5 - دو نفر از استانداران به انتخاب استانداران سراسر کشور.

6- دونفر صاحب نظر در رشته حقوق اداری و مدیریت به انتخاب رئیس جمهور.

 7- دو نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی به انتخاب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر.

دبیرخانه شورا در سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور خواهد بود و سازمان مسؤول نظارت بر حسن اجراء تصمیمات مربوط می‌باشد.

مصوبات این شورا پس از تأیید رئیس‌جمهور لازم‌الاجراء است.

 کارمندان نیروهای انتظامی کماکان از فوق العاده سختی کار طبق مقررات استخدامی این نیرو علاوه بر فوق العاده‌های مذکور در فصل دهم این قانون برخوردار می باشند.

ماده 120- کارمندان رسمی دریکی از حالات ذیل قرار خواهند داشت :

الف - اشتغال در یکی از پستهای سازمانی.

ب -  مرخصی استعلاجی ، استحقاقی و بدون حقوق

ج -  آماده به‌خدمت به موجب ماده(122) این قانون .

د - انتقال یا مأموریت به دستگاههای اجرائی دیگر و یا مأموریت آموزشی برای طی دوره های آموزش کوتاه مدت و یا کارآموزی.

هـ - انفصال موقت یا دائم و یا اخراج به‌موجب احکام قطعی مراجع قضائی و یا هیأتهای رسیدگی به تخلفات اداری ویا احکام ماده(91) این قانون .

و - استعفاء وبازخریدی به موجب احکام مذکور دراین قانون و قانون رسیدگی به تخلفات اداری.

ز - سایر حالات که در قانون رسیدگی به تخلفات اداری و سایر قوانین پیش‌بینی شده است.

ماده 121 - آئین نامه اجرائی نحوه انتقال و مأموریت کارمندان مشمول این قانون به سایر دستگاههای اجرائی و مرخصی بدون حقوق شامل نحوه احتساب سوابق خدمت و نحوه پرداخت حقوق و مزایا و ارتباط سازمانی و سایر موارد مربوط با رعایت مفاد این قانون به پیشنهاد سازمان به تصویب هیأت وزیران می‌رسد.

 ماده 122 - کارمندان رسمی دستگاههای اجرائی در حالات زیر به صورت آماده به خدمت، که مدت آن حداکثر یک سال خواهد بود درمی‌آیند:

1- انحلال دستگاه اجرائی ذی‌ربط.

2- حذف پست سازمانی کارمندان .

3- نبود پست سازمانی بعد از اتمام مأموریت یا مرخصی بدون حقوق.

4- کارمندانی که براساس تصمیم مراجع مذکور در هیأت رسیدگی به تخلفات اداری یا مراجع قضائی از خدمت معلق یا آماده به خدمت شده باشند.

تبصره 1 - در دوران آمادگی به خدمت ، به کارمندان مزبور حقوق ثابت پرداخت خواهد شد و در صورت عدم اشتغال در دستگاههای اجرائی دیگر کارمندان آماده به خدمت در صورت دارا بودن شرایط بازنشستگی، بازنشسته و در غیراین‌صورت با دریافت یک ماه و نیم حقوق و مزایای مستمر به ازاء هر سال سابقه خدمت و وجوه مرخصیهای ذخیره شده بازخرید خواهند شد.

تبصره2 - کارمندانی‌که براساس حکم مراجع قضائی‌و یا هیأتهای رسیدگی‌به تخلفات اداری ازاتهام مربوط برائت حاصل نمایند، حقوق و مزایای مستمرمربوط را برای مدت آمادگی به خدمت دریافت خواهند نمود.

 

 

قانون استخدام کشوری

‌قانون استخدام کشوری

‌مصوب 31 خردادماه 1345 کمیسیون خاص مشترک مجلسین

‌فصل اول – کلیات

‌ماده 1 – تعاریف

‌الف - استخدام دولت عبارت از پذیرفتن شخصی به خدمت دولت در یکی از وزارتخانه‌ها یا مؤسسات دولتی است.

 ب - خدمت دولت عبارت از اشتغال به کاری است که مستخدم به موجب حکم رسمی مکلف به انجام آن می‌گردد.

پ - حکم رسمی عبارت از دستور کتبی مقامات صلاحیت دار وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی در حدود قوانین و مقررات مربوط است.

ت - وزارتخانه عبارت از واحد سازمانی مشخصی است که به موجب قانون به این عنوان شناخته‌شده است.

 ث - مؤسسه دولتی عبارت از سازمانی است که به موجب قانون به وسیله دولت ایجاد و
اداره می‌شود.

‌ماده 4 - مستخدمین وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی مشمول این قانون از دو نوع خارج نخواهند بود رسمی و پیمانی.‌تبصره - افرادی که طبق مقررات قانون کار به خدمت دولت مشغول می‌شوند کارگر شناخته‌شده و با آنان طبق مقررات قانون کار رفتار خواهد شد افرادی که طبق قوانین خاص خود کارگر شناخته‌شده‌اند مشمول مقررات این قانون نیستند. تشخیص مشاغل کارگری در وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی مشمول این قانون به عهده سازمان امور اداری و استخدامی کشور است.

ماده 5 - مستخدم رسمی کسی است که به موجب حکم رسمی در یکی از گروه‌های دوازده
گانه استخدامی برای تصدی یکی از پست‌های سازمانی وزارتخانه‌ها یا مؤسسات دولتی
مشمول این قانون استخدام شده باشد.

‌تبصره - واگذاری پست‌های سازمانی به اشخاص غیر از مستخدمین رسمی ممنوع است ولی در صورتی که برای تصدی برخی از پست‌های تخصصی نتوان از مستخدمین رسمی استفاده نمود ممکن است با تصویب سازمان امور اداری و استخدامی کشور مستخدمین مؤسساتدولتی‌مستثنی شده از این قانون را به عنوان مأمور به تصدی پست‌های سازمانی مذکور منصوب نمود و با آنان مانند مستخدم پیمانی رفتار کرد و در صورتی که در مؤسسات

مزبور هم شخص مورد نیاز یافت نشود با تصویب سازمان امور اداری و استخدامی کشور می‌توان مستخدم مورد احتیاج را به عنوان مستخدم پیمانی برای تصدی پست مزبور استخدام نمود.

‌ماده 6 - مستخدم پیمانی کسی است که به موجب قرارداد به طور موقت برای مدت معین و کار مشخص استخدام می‌شود.

‌تبصره - شرایط استخدام این قبیل مستخدمین به موجب آیین‌نامه‌ای خواهد بود که توسط سازمان امور اداری و استخدامی کشور تهیه و به تصویب هیئت‌وزیران می‌رسد.

ماده 7 - شغل عبارت از مجموع وظایف و مسئولیت‌های مرتبط و مستمر و مشخصی است که از طرف سازمان امور اداری و استخدامی کشور به عنوان کار واحد شناخته‌شده باشد‌. رسته عبارت از مجموع رشته‌های مشاغلی است که از لحاظ نوع کار و حرفه و رشته تحصیلی و تجربی وابستگی نزدیک داشته باشد.

‌ماده 8 - پست سازمانی عبارت از محلی است که در سازمان وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی به طور مستمر برای یک شغل و ارجاع آن به یک ‌مستخدم در نظر گرفته‌شده اعم از این که دارای متصدی یا بدون متصدی باشد‌.

تبصره 1 - پست‌هایی که جنبه استمرار ندارد به عنوان پست موقت شناخته‌شده و استخدام افراد به طور رسمی برای تصدی این پست‌ها ممنوع است.

 ماده 9 - ترفیع عبارت است از احراز یک پایه بالاتر‌.

ماده 10 - انتقال عبارت از آن است که مستخدم رسمی از خدمت یک وزارتخانه یا مؤسسه دولتی مشمول این قانون بدون آن که جریان خدمت وی قطع گردد با حفظ گروه و پایه و پیشینه خدمت خود به خدمت وزارتخانه یا مؤسسه دولتی دیگر مشمول این قانون درآید.

 ماده 11 - مأموریت عبارت است از محول شدن وظیفه موقت به مستخدم غیر از وظیفه اصلی یا عادی که در پست ثابت سازمانی خود دارد.

‌ماده 12 - اعزام مستخدم رسمی به مأموریت از طرف وزارتخانه یا مؤسسه دولتی به وزارتخانه یا مؤسسه دولتی دیگر یا سازمان‌های بین‌المللی که دولت شاهنشاهی ایران عضویت آن‌ها را پذیرفته باشد همچنین اعزام مستخدم رسمی به سازمان‌هایی که دولتشاهنشاهی ایران شرکت در آن‌ها را مقتضی بداند بلامانع است. حقوق و فوق‌العاده‌ها و هزینه‌های استحقاقی این قبیل مأمورین بر اساس حقوق گروه و پایه‌ای که دارند از طرف وزارتخانه یا مؤسسه متبوع پرداخت خواهد شد و به هیچ عنوان از طرف وزارتخانه یا مؤسسه محل مأموریت وجهی به این افراد نباید پرداخت گردد‌.

ماده 14 - داوطلبان ورود به استخدام رسمی باید دارای شرایط ذیل باشند.

‌الف - حداقل داشتن 18 سال تمام و نداشتن بیش از 40 سال تمام.

ب - تابعیت ایران.

پ - انجام خدمت زیر پرچم یا معافیت قانونی در صورت مشمول بودن.

ت - نداشتن سابقه محکومیت جزایی مؤثر.

ث - عدم محکومیت به فساد عقیده و عدم معروفیت به فساد اخلاق و تجاهر به فسق و معتاد نبودن به استعمال افیون و مبتلا نبودن به امراض‌مسریه.

ج - حداقل داشتن گواهی‌نامه شش ساله ابتدایی.

چ - داشتن صحت مزاج و توانایی انجام کار.

‌تبصره - افرادی که مجدداً به استخدام رسمی پذیرفته می‌شوند مشمول محدودیت مربوط به
حداکثر سن مذکور در بند الف این ماده نخواهند بود.

‌تبصره 1 - انتصاب موقت افرادی که دوره آزمایشی را طی می‌کنند به پست‌های ثابت
سازمانی بلامانع است.

‌تبصره 2 - افراد مذکور در این ماده در طول دوره آزمایشی در حکم مستخدم رسمی محسوب
می‌شوند.

‌ماده 18 - مدت خدمت آزمایش داوطلبان ورود به استخدام رسمی توسط وزارتخانه یا
مؤسسه استخدام‌کننده تعیین می‌شود ولی در هیچ مورد از شش ماه کمتر و از دو سال
بیشتر نخواهد بود.

‌ماده 19 - افرادی که در دوره آزمایشی لیاقت و کاردانی و علاقه به کار از خود نشان
دهند در پایان دوره آزمایشی به موجب حکم وزارتخانه یا مؤسسه استخدام‌کننده و اطلاع
سازمان امور اداری و استخدامی کشور در عداد مستخدمین رسمی منظور و از حقوق و
مزایای قانونی آن برخوردار خواهند شد.‌

ماده 20 - افرادی که در طی یا در پایان دوره آزمایشی صالح برای ابقاء در خدمت
مورد نظر تشخیص داده نشوند بدون هیچ‌گونه تعهد حکم بر کناری آنان از طرف وزارتخانه
یا مؤسسه استخدام‌کننده صادر و جریان به سازمان امور اداری و استخدامی کشور اطلاع
داده می‌شود.

 ‌تبصره - به افرادی که طبق این ماده از خدمت بر کنار می‌شوند حقوق مرخصی استحقاقی
پرداخت خواهد شد.

‌فصل هفتم - در حفظ حقوق استخدامی مستخدمین

ماده 60 - مستخدمین رسمی می‌تواند در مورد تضییع حقوق استخدامی خود به سازمان امور اداری و استخدامی کشور شکایت کنند.

 ماده 61 - شکایات استخدامی باید قبل از تقدیم به شورای دولتی و در غیاب آن به دیوان عالی کشور به سازمان اداری و استخدامی کشور تقدیم شود.

 ماده 62 - مرجع رسیدگی به شکایات استخدامی مستخدمین رسمی شورای سازمان امور اداری و استخدامی کشور است.

‌تبصره 1 - شورا می‌تواند رسیدگی به شکایات موضوع این ماده را تحت نظر خود به هیئت‌هایی محول دارد.

‌تبصره 2 - ترتیب تشکیل هیئت‌های مذکور در تبصره 1 این ماده و عزل و نصب اعضای آن‌ها و همچنین ترتیب دریافت شکایات و ارجاع آن‌ها به هیئت‌های مذکور و رسیدگی هر هیئت به شکایات و رسیدگی به تخلفات اعضای هیئت‌ها طبق آیین‌نامه‌ای خواهد بود که به وسیله سازمان امور اداری و استخدامی کشور پیشنهاد و به تصویب هیئت‌وزیران خواهد رسید‌

تبصره 3 - سازمان امور استخدامی کشور می‌تواند در صورت لزوم تا پنج سال از تاریخ تصویب این قانون برای هر یک از هیئت‌های مذکور در این ماده یک نفر از قضات بازنشسته دادگستری را به کار بگمارد و فوق‌العاده‌ای حداکثر معادل نصف حقوق بازنشستگی به آن‌ها بپردازد.

 ماده 74 - مستخدم رسمی می‌تواند طبق شرایط زیر تقاضای بازنشستگی کند و دولت مکلف به قبول آن است.

‌‌الف - داشتن حداقل شصت سال سن با هر قدر سابقه خدمت

ب - داشتن حداقل پنجاه و پنج سال سن با لااقل سی سال سابقه خدمت

‌ماده 75 - مستخدمین رسمی که در تاریخ تصویب این قانون بیش از یازده سال سابقه خدمت دارند می‌توانند طبق شرایط زیر تقاضای بازنشستگی کنند و دولت مکلف به قبول آن است :
‌الف - مستخدمین رسمی که در تاریخ تصویب این قانون بیش از یازده سال سابقه خدمت متوالی دارند به شرط دارا شدن بیست و نه سال خدمت متوالی و رسیدن به پنجاه و چهار سالگی.

 ب - مستخدمین رسمی که در تاریخ تصویب این قانون بیش از دوازده سال سابقه خدمت متوالی دارند به شرط دارا شدن بیست و هشت سال خدمت متوالی و رسیدن به پنجاه و سه سالگی.
پ - مستخدمین رسمی که در تاریخ تصویب این قانون بیش از سیزده سال سابقه خدمت متوالی دارند به شرط دارا شدن بیست و هفت سال خدمت متوالی و رسیدن به پنجاه و دو سالگی.

 ت - مستخدمین رسمی که در تاریخ تصویب این قانون بیش از چهارده سال سابقه خدمت متوالی دارند به شرط دارا شدن بیست و شش سال خدمت متوالی و رسیدن به پنجاه و یک سالگی.

ث - مستخدمین رسمی که در تاریخ تصویب این قانون بیش از پانزده سال سابقه خدمت متوالی دارند به شرط دارا شدن بیست و پنج سال خدمت متوالی و رسیدن به پنجاه سالگی.

ج - مستخدمین رسمی که در تاریخ تصویب این قانون بیش از شانزده سال سابقه خدمت متوالی دارند به شرط دارا شدن بیست و چهار سال خدمت متوالی و رسیدن به چهل و نه سالگی.

چ - مستخدمین رسمی که در تاریخ تصویب این قانون بیش از هفده سال سابقه خدمت متوالیدارند به شرط دارا شدن بیست و سه سال خدمت متوالی و رسیدن به چهل و هشت سالگی..

ح - مستخدمین رسمی که در تاریخ تصویب این قانون بیش از هیجده سال سابقه خدمت متوالی دارند به شرط دارا شدن بیست و دو سال خدمت متوالی و رسیدن به چهل و هفت سالگی.

خ - مستخدمین رسمی که در تاریخ تصویب این قانون بیش از نوزده سال سابقه خدمت متوالی دارند به شرط دارا شدن بیست و یک سال خدمت متوالی و رسیدن به چهل و شش سالگی..

‌د - مستخدمین رسمی که در تاریخ تصویب این قانون حداقل بیست سال سابقه خدمت متوالی
یا بیست و پنج سال سابقه خدمت متناوب دارند به شرط رسیدن به چهل و پنج سالگی.

‌ماده 76 - وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی مشمول این قانون می‌توانند مستخدمین رسمی را که شصت سال سن و لااقل بیست سال سابقه خدمت دارند بازنشسته کنند.

‌ماده 77 - وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی مشمول این قانون مکلف‌اند کلیه مستخدمین رسمی را که شصت و پنج سال سن دارند بازنشسته کنند.

 

قانون محاسبات عمومي كشور- تاریخ تصویب 01/06/1366

فصل اول - تعاريف

ماده 1 - بودجه كل كشور برنامه مالي دولت است كه براي يك سال مالي تهيه و حاوي پیش‌بینی درآمدها و ساير منابع تأمین اعتبار و برآورد هزینه‌ها براي انجام عملياتي كه منجر به نيل سیاست‌ها و هدف‌های قانوني می‌شود، بوده و از سه قسمت به شرح زير تشكيل می‌شود:

1 - بودجه عمومي دولت كه شامل اجزا زير است :

الف - پیش‌بینی دریافت‌ها و منابع تأمین اعتبار كه به طور مستقيم و يا غیرمستقیم در سال مالي قانون بودجه به وسيله دستگاه‌ها از طريق حساب‌های خزانه‌داری كل اخذ می‌گردد.

ب - پیش‌بینی پرداخت‌هایی كه از محل درآمدهاي عمومي و يا اختصاصي براي اعتبارات جاري عمراني و اختصاصي دستگاه‌های اجرايي می‌تواند در سال مالي مربوط انجام گردد.

2 - بودجه شرکت‌های دولتي و بانک‌ها شامل پیش‌بینی درآمدها و ساير منابع تأمین اعتبار.

3 - بودجه مؤسساتی كه تحت عنواني غير از عناوين فوق در بودجه كل كشور منظور می‌شود.

ماده 2 - وزارتخانه واحد سازماني مشخصي است كه به موجب قانون به اين عنوان شناخته‌شده و يا بشود.

ماده 3 - موسسه دولتي واحد سازماني مشخصي است كه به موجب قانون ايجاد و زير نظر يكي از قواي سه‌گانه اداره می‌شود و عنوان وزارتخانه ندارد.
تبصره - نهاد رياست جمهوري كه زير نظر رياست جمهوري اداره می‌گردد. از نظر اين قانون موسسه دولتي شناخته می‌شود.

ماده 6 - سال مالي يك سال هجري شمسي است كه از اول فروردین‌ماه آغاز و به پايان اسفندماه ختم می‌شود.

ماده 7 - اعتبار عبارت از مبلغي است كه براي مصرف يا مصارف معين به منظور نيل ب اهداف و اجراي برنامه‌های دولت به تصويب مجلس شوراي اسلامي می‌رسد.
ماده 10 - درآمد عمومي عبارت است از درآمدهاي وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتي و ماليات و سود سهام شرکت‌های دولتي و درآمد حاصل از انحصارت و مالكيت و ساير درآمدهايي كه در قانون بودجه كل كشور تحت عنوان درآمد عمومي منظور می‌شود.
ماده 11 - دریافت‌های دولت عبارت است از كليه وجوهي كه تحت عنوان درآمد عمومي و درآمد اختصاصي و درآمد شرکت‌های دولتي و ساير منابع تأمین اعتبار و سپرده‌ها و هدايا به استثنا هدايايي كه براي مصارف خاصي اهدا می‌گردد و مانند این‌ها و ساير وجوهي كه به موجب قانون بايد در حساب‌های خزانه‌داری كل متمركز شود.

ماده 13 - وجوه عمومي عبارت است از نقدینه‌های مربوط به وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتي و شرکت‌های دولتي و نهادها و مؤسسات عمومي غیردولتی و مؤسسات وابسته به سازمان‌های مذكور كه متعلق به حق افراد و مؤسسات خصوصي نيست و صرف نظر از نحوه و منشأ تحصيل آن منحصراً براي مصارف عمومي به موجب قانون قابل دخل و تصرف است.

تبصره 1 - وجوهي نظير سپرده ، وجه‌الضمان و مانند آن‌ها كه به طور موقت در اختيار دستگاه‌های مذكور در اين ماده قرار می‌گیرد و پس از انقضا مدت معين و يا حصول شرايط خاص قابل‌استرداد است مادام كه در اختيار دستگاه‌های مزبور است تصرف در آن‌ها بدون رضايت صاحب وجه يا احراز اعراض صاحب آن در حكم تصرف غیرقانونی در وجوه عمومي تلقي می‌گردد.

تبصره 2 - اسناد و اوراق بهادار متعلق به سازمان‌های مذكور در اين ماده نيز در حكم وجوه عمومي است .

ماده 14 - درآمد اختصاصي عبارت است از درآمدهايي كه به موجب قانون براي مصرف يا مصارف خاص در بودجه كل كشور تحت عنوان درآمد اختصاصي منظور می‌گردد و دولت موظف است حداكثر تا سه سال پس از تصويب اين قانون ، بودجه اختصاصي را حذف نمايد.

ماده 18 - تأمین اعتبار عبارت است از اختصاص دادن تمام يا قسمتي از اعتبار مصوب براي هزينه معين .

 ماده 19 - تعهد از نظر اين قانون عبارت است از ايجاد دين بر ذمه دولت ناشي از:
الف - تحويل كالا يا انجام دادن خدمت .

ب - اجراي قراردادهايي كه با رعايت مقررات منعقد شده باشد.

ج - احكام صادرشده از مراجع قانوني و ذيصلاح .

د - پيوستن به قراردادهاي بین‌المللی و عضويت در سازمان‌ها يا مجامع بین‌المللی با اجازه قانون .

ماده 20 - تسجيل عبارت است از تعيين ميزان بدهي قابل پرداخت به موجب اسناد و مدارك اثبات‌کننده بدهي .

ماده 21 - حواله اجازه‌ای است كه کتباً وسيله مقامات مجاز وزارتخانه يا موسسه دولتي و يا شركت دولتي و يا دستگاه اجرايي محلي و يا نهادهاي عمومي غیردولتی و يا ساير دستگاه‌های اجرايي براي تاديه تعهدات و بدهی‌های قابل پرداخت از محل اعتبارات مربوط به عهده ذی‌حساب در وجه ذينفع صادر می‌شود.

ماده 25 - تنخواه‌گردان استان عبارت است از وجهي كه خزانه از محل اعتبارات مصوب به منظور ايجاد تسهيلات لازم در پرداخت هزینه‌هاي جاري و عمراني دستگاه‌های اجرايي محلي تابع نظام بودجه استاني در اختيار نمايندگان خزانه در مركز هر استان قرار می‌دهد.

ماده 26 - تنخواه‌گردان حسابداري عبارت است از وجهي كه خزانه و يا نمايندگي خزانه در استان از محل اعتبارات مصوب براي انجام بعضي از هزینه‌هاي سال جاري و تعهدات قابل پرداخت سال‌های قبل در اختيار ذی‌حساب قرار می‌دهد تا در قبال حواله‌های صادرشده واريز و با صدور درخواست وجه مجدا دريافت گردد.

ماده 27 - تنخواه‌گردان پرداخت عبارت است از وجهي كه از محل تنخواه‌گردان حسابداري از طرف ذی‌حساب با تأیید وزير يا رييس موسسه و يا مقامات مجاز از طرف آن‌ها براي انجام برخي از هزینه‌ها در اختيار واحدها و يا مأمورینی كه به موجب اين قانون و آيين نامه‌های اجرايي آن مجاز به دريافت تنخواه‌گردان هستند قرار می‌گیرد تا به تدريج كه هزینه‌هاي مربوط انجام می‌شود اسناد هزينه تحويل و مجدداً وجه دريافت دارند.

ماده 28 - پیش‌پرداخت عبارت است از پرداختي كه از محل اعتبارات مربوط بر اساس احكام و قراردادها طبق مقررات پيش از انجام تعهد صورت می‌گیرد.
ماده 29 - علی‌الحساب عبارت است از پرداختي كه به منظور اداي قسمتي از تعهد با رعايت مقررات صورت می‌گیرد.

ماده 30 - سپرده از نظر اين قانون عبارت است از:

الف - وجوهي كه طبق قوانين و مقررات به منظور تأمین و يا جلوگيري از تضييع حقوق دولت دريافت می‌گردد و استرداد و يا ضبط آن تابع شرايط مقرر در قانون و مقررات و قراردادهاي مربوط است .

ب - وجوهي كه به موجب قرارها و يا احكام صادره از طرف مراجع قضايي از اشخاص حقيقي و يا حقوقي دريافت می‌گردد و به موجب قرارها و احكام مراجع مذكور کلاً يا بعضاً قابل‌استرداد است.

ج - وجوهي كه بر اساس مقررات قانوني توسط اشخاص نزد دستگاه‌های دولتي به نفع اشخاص ثالث توديع می‌گردد تا با رعايت مقررات مربوط به ذينفع پرداخت شود.
تبصره - وجوهي كه توسط دستگاه‌های دولتي به موجب مقررات تحت عنوان وديعه و يا حق اشتراك آب و برق ، تلفن ، تلكس ، گاز و نظاير آن‌ها از اشخاص دريافت می‌شود از نظر اين قانون سپرده تلقي نمی‌گردد و از هر نظر مشمول مقررات مربوط به خود است.

 

 

 

« الّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ عَجِّل فَرَجَهُم »

نوشتن صلوات - رسول خدا(ص) فرمودند : هر کس در کتابی یا نوشته‌ای بر من صلوات بنویسد، تا زمانی که نام من در کتاب هست فرشتگان پیوسته برای او از درگاه حق طلب آمرزش می‌کنند(قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، جلد2، داستان‌های صلوات : 8).

- با مثبت اندیشی، انرژی مثبت به خود و به دیگران هدیه نمایید.

- باتجربه کردن چالش‌ها، آبدیده‌تر می‌شوید.

- از قضاوت عجولانه پرهیز کنیم(سنگ آخر را اوّل نزنیم).

- برای روشن کردن زوایای تاریک رشد و بالندگی خودمان فکری بکنیم.

 

نشانی وبلاگ یاسم امامی ؛ گوگل- یاسم امامی- فایل های گل یاس.

یا

lawyer-91.rozblog.com